International scientific conference of young researchers
Yüklə 36,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 43
- Həzi QASIMOV
- Açar sözlər
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 43 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan
PROCEEDINGS SECTION I NATURAL SCIENCES Physics
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 44 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan GÜNƏŞ AKTİVLİYİNİN 11-İLLİK FAZASINA GÖRƏ UZUN-PERİODLU KOMETLƏRİN PARAMETRLƏRİNİN TƏYİNİ Əyyub QULİYEV AMEA N.Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası quliyevayyub@gmail.com AZƏRBAYCAN Həzi QASIMOV Bakı Mühəndislik Universiteti hqasimov@beu.edu.az AZƏRBAYCAN Tünzalə FƏRHADOVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti tferhadova@gmail.com AZƏRBAYCAN
Bu işdə periodu 200 ildən çox olan uzun-periodlu kometlərin Günəş aktivliyinin 11-illik fazasına görə tapılması vaxtlarına baxılır. Tədqiqat Günəş aktivliyinin 1-23 fazası zamanı müşahidə olunan 852 kometi əhatə edir. Kəşf tarixlərinə görə Günəş aktivliyinin fazası müəyyən olunur və kometlərin statistik analizi aparılır. Kometlərin kəşf tarixləri fazanın əvvəlcədən qeyd olunan iki maksimumluğunu təsdiq edir. Bu maksimumlar Günəş aktivliyi fazasının ortasına – qalxma və enməyə intervallarına uyğun gəlir. Bu nəticəyə gəlinmişdir ki, uzun-periodlu kometlər Günəş aktivliyinin 11-illik fazasının iki maksimum dövründə daha çox aktivləşirlər. Çünki, bu dövrdə kometlər daha çox Günəş şüalarının təsirinə məruz qalırlar. Digər tərəfdən periodik kometləri və digər qrup kometləri də bu nöqteyi-nəzərdən öyrənmək vacib hesab olunur. Açar sözlər: günəş aktivliyi, uzun periodlu kometlər, müşahidə tarixləri Giriş. Kometlərin müşahidə olunma saylarındakı artım Günəş aktivliyinin 11-illik dövrü (tsikli) ilə müəyyən qanunauyğunluq təşkil edir. Odur ki, Günəşin özündə gedən proseslər və onun fəal törəmələrindən biri olan Günəş ləkələrini tədqiq etmək vacib məqamlardan sayılır. Günəş ləkələri Günəşin ən xarakterik fəal törəmələrindən biridir. Bunun səbəbləri çoxdur. Hər şeydən əvvəl ləkələr Günəşin ümumi fəallığını müəyyən edir. Ləkələr Günəş fotosferində Günəş diskində əmələ gəlirlər. Əvvəlcə onlar nöqtəvi formada olur və zaman keçdikcə böyüyür, bir neçə sutkadan bir neçə aya qədəq ilk ləkə əmələ gələn oblastda ləkə əmələgəlmə, inkişafetmə və yox olma prosesi davam edir. Ləkələr adətən qrup şəklində yaranırlar. Hər qrupda çox vaxt iki və daha çox ləkə olur. Qrupun sağ tərəfindəki ləkə, yəni fırlanan Günəş səthində qərb tərəfdə - irəlidə gedən ləkə baş ləkə, diskin sol tərəfindəki ləkə, yəni arxada gedən ləkə quyruq ləkə adlanır. Baş və quyruq ləkələrin ətrafında xırda ləkələr də olur. Baş ləkə daha böyük sahəyə malik olur və ən axırda yox olur. Ən böyük ləkənin xətti ölçüsü 10 5 km-ə çata bilir. Ləkələr üçün əsas xarakterik cəhət onların güclü maqnit sahəsinə malik olmasıdır. Günəş ləkələrində maqnit sahəsinin gərginliyi bəzən 4500 E-ə çatır. Halbuki, Günəşin ümumi maqnit sahəsinin gərginliyi 1 E-dir. Bu göstərir ki, maqnit sahəsi Günəşin bütün dərinliklərini əhatə etmir – maqnit sahəsi Günəşin konvektiv zonası ilə əlaqədardır. Müşahidələr göstərir ki, maqnit sahəsi ləkənin mərkəzi hissəsində ən böyükdür, kənarlara doğru sahə zəifləyir. Ləkənin fotoşəklindən görünür ki, onun mərkəzi hissəsi çox tutqun, kənarları isə nisbətən az tutqun və şüa quruluşludur.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 45 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Ləkənin ən tutqun mərkəzi hissəsi ləkənin nüvəsi, az tutqun kənarları isə yarımkölgəsi adlanır. Onlar Günəşin ancaq ± 40 0 helioqrafik enliklər arasındakı zolaqlarda müşahidə olunur. Ləkə-lərin XVII yüzilliyin əvvəllərindən aparılan müşahidələri göstərmişdir ki, onların Günəş səthin-də görünməsi müəyyən qanunauyğunluğa malikdir. Ləkə əmələgəlmə fəaliyyəti W -Volf ədə-di ilə təyin olunur. W = 10g + f Burada g-ləkə qruplarının sayı, f – bütün ləkələrin ümumi sayıdır. Odur ki, Günəşdə ləkə yox- dursa W = 0, bir ləkə varsa, onda W = 11 olar, çünki yeganə ləkə həm bir qrup, həm də ləkənin özü hesab edilir. Günəşin səthində iki ləkə qrupu, qruplardan birində iki ləkə, digərində isə beş ləkə vars onda W = 10 x 2 + 7 = 27 alırıq. Ləkə əmələgəlmə fəaliyyətində aşağıdakı qanunauyğunluqlar vardır. 1.Əsri ortalaşdırmaya görə müəyyən edilmişdir ki, ləkələrin sayı 11 illik dövrlə dəyişir. Günəş aktivliyinin minimumunda Günəşdə aylarla heç bir ləkə müşahidə olunmaya bilər, sonra ləkələrin sayı və onların sahəsi artır. 4-5 ildən sonra ləkələrin sayı və sahəsi maksimuma çatır və bu dövr, Günəş aktivliyinin maksimum dövrü adlanır. Aylarla Günəş maksimum aktivliyində qalır, sonra ləkələrin sayı tədricən azalır və 6-7 ildən sonra yenidən minimum olur. Qrafikdə orta illik Volf ədədinin 1750 – 2010 cu illər üzrə dəyişməsi göstərilmişdir.
2.Günəş aktivliyinin hər yeni dövrü minimum mərhələdən başlayır. Hər yeni tsikldə ləkə əvvəlcə Günəş ekvatorundan uzaqda yaranır. Dövr ləkələrin ən böyük helioqrafik enliklərdə ± 30 0 -40 0 görünməsi ilə başlayır, bundan sonra ləkələrin sayı və sahəsi artır, eyni zamanda ləkə əmələgəlmə prosesi Günəş ekvatoruna yaxınlaşır, ləkələrin maksimum sayı adətən ± 15 0 –lik helioqrafik enliklərdə olur, sonra ləkələrin sayı azalır, eyni zamanda ləkə əmələgəlmə prosesi ekvatora tərəf sürüşür, ekvator yaxınlığında ± 5 0 -dək ləkələrin əmələgəlməsi, aktivliyin minimum dövrü ilə tamamlanır, sonra yeni dövr başlayır.
Komet parametrlərinin Günəş aktivliyi fazasından, yəni (F)-dən asılılığı məsələsi uzun bir tarixə malikdir. Birinci dəfə belə asılılıq Link və Vanusek [1] kimi müəlliflərin işlərində müzakirə olunmuşdur. Daha sonra Dobrovolski [2], Sekanin [3] və digər alimlərin elmi işlərində bu mövzunun işlənməsi davam etdirilmişdir. Qeyd etdiyimiz alimlər göstərmişdir ki, komet parametrlərinin bəziləri ( ildə kəşf olunma sayları, mütləq ulduz ölçüsü, fotometrik göstəricilər və s.) Günəş aktivliyinin 11-illik fazasında iki maksimumlu paylanma göstərir. Maksimumlardan biri orta illik Volf ədədinin dəyişmə qrafikində qalxma dövrünə, ikincisi isə düşməyə uyğun gəlir. İlk dəfə Quliyev [4] göstərmişdir ki, periodik kometlər olan Yupiter ailəsi bu mənada fərqlənirlər. Bu kometlərin parametrlərinin paylanması Volf ədədinə görə bir maksimumludur. Parametrlərin təyini üçün Quliyev aşağıdakı düsturdan istifadə etmişdir.
Yüklə 36,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|