Investitsiyalar auditin shólkemlestiriw hám ótkeriw Kirisiw I bap. Investitsiyalar auditin rejelestiriw

2.2. Finanslıq investitsiyalardi inventarizatsiyadan ótkeriw hám
aldın ótkerilgen inventarizatsiyalardı tuwrılıǵın tekseriw
Finanslıq esabatlar investitsion iskerliginiń kólemleri, baǵdarları hám xarakteristikasın, onıń kárxana finanslıq iskerligi, perspektivasına tásirin ashıp beriw ushın xızmet etedi. Olardan zárúr informaciyalardı alıw sırtqı paydalanıwshılar hám analitiklarda kárxananıń múlkshilik hám finanslıq iskerligi haqqında tolıq hám anıq maǵlıwmat qáliplesiwine járdemlesedi.Bunday informaciyalarǵa tómendegiler tuwrısındaǵı maģlıwmatlar kiredi: satıp alınǵan qımbat bahalı qaǵazlar ulıwma baxası; qımbat bahalı qaǵazlardan alınǵan dáramat (dividendlar hám procentler); qımbatlı qaǵazlardi ayırım taypalarǵa bólistiriw: kotirovkasi turaqlı bayan etilmeytuǵın qımbat bahalı qaǵazlardiń shama qılınıp atırǵan bazar ma`nisi (ol halda bahalaw usılları kárxana esap siyasatınan kelip shıqqan halda bayanlanģan basqarıw xızmetkerleriniń bahalawı bolıwı múmkin); aksiya ma`nisiniń ózgerisleri; qımbatlı qaǵazlardi satıw nátiyjesinde payda bolǵan, názerde taza dáramatlar hám zıyanlar (eger olar sezilerli dárejede bolsa ); kárxana investitsiyasında salmaqlı orın iyelewshi qımbat bahalı qaǵazlarǵa etilgen investitsiyalar.Bunnan tısqarı qımbat bahalı qaǵazlarǵa etilgen investitsiyalar tuwrısındaǵı maģlıwmatlardı xarakteristikalawda paydalanılǵan usıllar mánisi arnawlı ashıp beriliwi kerek. Bul maǵlıwmatlar buxgalteriyalıq esabatınıń baha kórsetkishlerin bahalaw ushın zárúr. Qımbat bahalı qaǵazlar auditi qımbat bahalı qaǵazlarǵa tiyisli buxgalteriyalıq esabatı maģlıwmatlariniń shınliģini tekseriwden baslanadı. Bunday tekseriw kárxananıń naq pulların tekseriwdegi sıyaqlı inventarizatsiya (materiyaliq dizim) ótkeriw jolı menen ámelge asıriladı (19 -sanlı BEMS, 3. 30 -3. 36 -bandleri). Auditor inventarizatsiyani baslawdan aldın qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha ishki audittiń jaǵdayı menen tanısıwı zárúr. Mısalı, kárxananıń pul qarjları boyınsha arnawlı komissiyası hár ayda keminde bir ret pul qarjları sıyaqlı qımbatlı qaǵazlardi da inventarizatsiya (materiyaliq dizim) den ótkeziwi kerek. Bunnan tısqarı jıllıq buxgalteriyalıq esabatın dúziwden aldın materiallıq juwapker shaxslar almaslaw hallarında, urlıq , omarip ketiw, ózlestiriw yamasa ózimshillik penen talan-taraj etiw hallarında, órt yamasa tábiyiy apatdan keyin inventarizatsiya (materiyaliq dizim) ótkeriliwi shárt (19 -sanlı BHMS, 5-bandi). Kárxana kassasında saqlanıp atırǵan qımbat bahalı qaǵazlardı inventarizatsiya (materiyaliq dizim) qılıw olardı betme-bet sanaw jolı menen ámelge asıriladı. Bunda hár bir qımbat bahalı qaǵazlardiń nominal ma`nisi, haqıyqıylıǵı hám tap ģana rásmiylestirilgenligi anıqlanadı. Tekseriw bólek hár bir emitent boyınsha aktda ceriyasi, nomeri hám ulıwma summası kórsetilgen halda ótkeriledi. Hár bir qımbat bahalı qaǵazdıń rekvizitlari buxgalteriyada júritiletuǵın dizimiar, reyestrlar yamasa dápterlerdiń maǵlıwmatları menen salıstırıladı. Qımbat bahalı qaǵazlar arnawlı shólkemlerde saqlanģanida (bankler, depozitlarda, arnawlı orınlarda ) inventarizatsiya kárxananıń tiyisli buxgalteriya esabı schyotlaridaģi qaldıqlar kóshirmesi maǵlıwmatları menen salıstırıw arqalı ámelge asıriladı. Mısalı, depozitda saqlaw ushın tapsırılǵan qımbat bahalı qaģazlar inventarizatsiyasi 0610 -“Qımbat bahalı qaǵazlar” hám 5810 -“Qımbat bahalı qaǵazlar” schyotlaridaģi qaldıq summaları depozitlar maģlıwmatları menen salıstırıwlaw arqalı ámelge asıriladı. Depozitlar maǵlıwmatları inventarizatsiya ótkerilip atırǵan waqıtta depozitģa jiberilgen sorawnama nátiyjesinde alınıwı múmkin (19 -sanlı BHMS 3. 35-bandi). Inventarizatsiya diziminde qımbat bahalı qaǵaz emitenti, atı, seriyasi, nomer, nominal hám haqıyqıy ma`nisi, qaytarıw múddetleri hám ulıwma summası kórsetiledi. Buxgalteriya esabı hám esabatı maǵlıwmatlarınıń isenimliligin tastıyıqlaw ushın auditor finanslıq imvestitsiyalardi inventarizaciyadan o 'tkiziwdiń tuwrılıģınıda tekseredi. Tekseriwde tómendegiler anıqlanadı : - «Buxgalteriya esabı tuwrısında»ģi O 'zbekistan Respublikası Nızamınıń 11-statyası talaplarına ámel qılınıp atırǵanlıǵı ; - kárxananıń esap júrgiziw siyasatı tuwrısındaģi buyrıǵında finanslıq investitsiyalardi inventarizaciyadan ótkeriwdiń múddetleri belgilengenligi jáne bul múddetlerge ámel qılınıp atırǵanlıǵı ; - inventarizatsiya hújjetleriniń tuwrı rásmiylestiriliwi (kárxanada inventarizatsiya dizimleriniń unifikaciyalanǵan formalarınan paydalanıw, qımbat bahalı qaǵazlar kárxana kassasında saqlanģanida olardıń rasında bar ekenligi tuwrısındaģi maǵlıwmatlardi dizimge kirgiziwdiń anıqlıǵı hám tuwrılıģın táminlengenligi hám taǵı basqa ). Qımbat bahalı qaǵazlar auditiniń keyingi basqıshında rasında ámeldegi qımbat bahalı qaǵazlar buxgalteriyalıq esabı maǵlıwmatları menen salıstırıladı. Bunda auditor qımbatlı qaǵazlardıń artıqsha shıqqanlarında, kem shıqqanlarında óziniń jumısshı hújjetlerinde sáwlelendiriwi jáne bular haqqında kárxana administraciyasına bildiriwi kerek. Óz gezeginde, kárxana administraciyası bunday kemshiliklerdiń júzege keliw sebepleri hám buǵan juwapker shaxslardi anıqlaw hám de kemisliklerdi saplastırıw ilajların kóriwi kerek; artıqsha shıqqan qımbatlı qaǵazlardi tabıs qılıw, kem shıqqan qımbatlı qaǵazlar ma`nisi ayıplı shaxslar tárepinen qaplanıwı yamasa kárxananıń finanslıq nátiyjelerine alıp barılıwı múmkin. Bunda inventarizatsiya dalalatnamaları, salıstırıw vedomostlari hám materiallıq juwapker adamlardıń túsindiriw xatlarına tiykarlanıp tómendegi buxgalteriyalıq provodkalari dúziledi: a) artıqsha shıqqanda : Dt: 0610, 0620, 0630, 0640, 0690, 5810, 5830, 5890 schyotlar; Kt: 9590 schyot artıqsha shıqqan qımbat bahalı qaǵazlardiń nominal ma`nisine (túrleri boyınsha ); b) kemis shıqqanda: Dt: 9430, Kt: 0610, 0620, 0630, 0640, 0690, 5810, 5830, 5890 schyotlari kem shıqqan qımbat bahalı qaǵazlar nominal ma`nisine; d) kemis shıqqanlardı qaplaw : Dt: 1730, Kt: 9430 nominal ma`nisine. Dt: 4730, Kt: 9590 kem shiqqan qımbat bahalı qaǵazdıń nominal ma`nisinen birja ma`nisiniń kemislik anıqlanǵan waqıttaǵı asqan summasına ; e) Dt: 5010, 6710, Kt: 4730 kem shiqqan qımbat bahalı qaǵazlar birja ma`nisiniń ayıplı shaxs tárepinen kassaǵa naq pul menen tóleniwi yamasa onıń aylıq is haqısınan ustap qalınıwi; f) kemisliklerdiń kárxana finanslıq nátiyjelerine alıp barılıwı : Dt: 9690, Kt: 9430 kem shiqqan qımbat bahalı qaǵazlardiń nominal ma`nisi. Inventarizatsiyada artıqsha hám kem shıqqan qımbat bahalı qaǵazlardi esapta sáwlelendiriw joqarıda keltirilgen tártipte soǵan baylanıslı, házirgi waqıtta qımbat bahalı qaǵazlar balansında olardiń satıp alıw bahası boyınsha sáwlelendirilip, keyinirek nominal ma`nisine jetkiziledi. Dt: 0610, 0620, 0630, 0640, 0690, 5810, 5830, 5890 schyotlari, Kt: 5110, 5210, 5220 - satıp alıw bahası ; Dt: 0610, 0620, 0630, 0640, 0690, 5810, 5830, 5890 schyotlar Kt: 9590 nominal ma`nisiniń satıp alınǵan zat bahasidan asqan bólegi; Dt: 9590, Kt: 0610, 0620, 0630, 0640, 0690, 5810, 5830, 5890 schyotlari satıp alıw ma`nisiniń nominal ma`nisinen asqan bólegi. Finanslıq investitsiyalardi inventarizaciyadan ótkeriwdiń ózgesheligi tek ǵana qımbat bahalı qaǵazlardiń rasında bar ekenligi, bálki qımbatlı qaǵazlardi bahalaw, yaniy olardiń ma`nisin qáliplestiriwshi haqıyqıy qárejetler tuwrılıģının anıqlawdan da ibarat esaplanadi. Auditor qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha alınǵan dáramatlardi buxgalteriya esabında sáwlelendiriwdiń óz waqtındalıǵı hám tolıqlıǵın tekseriwde inventarizatsiya maģlıwmatlarıdan da paydalanadı.