Investitsiyalar auditin shólkemlestiriw hám ótkeriw Kirisiw I bap. Investitsiyalar auditin rejelestiriw

III bap. Kárxanalarda finansliq investitsiyalar esabın jetilistiriw jolları
3.1 Xalq araliq standartlar tiykarinda investitsiyalardi bahalawdi jetilistiriw
Investitsiyalardı bahalaw máselesi kórilgen finanslıq esabattıń birinshi xalıq aralıq standartı - 25-«Finanslıq investitsiyalar» dep ataldı (Usı standart 2001 jıldan biykar etilgen). Ol 1985 jılda finanslıq esap atlardıń xalıq aralıq standartı (MHXS) boyınsha komitet tárepinen qabıl etilgen. Bul standartda investitsiyalardı esapqa alıwdıń tiykarǵı baǵdarları qımbatlı qaǵazlar, berilgen qarızlar (filial hám ǵárezli jámiyetlerge etilgen investitsiyalar bunnan tısqarı, olar basqa standartlarda kórip shıǵılǵan ) hám taǵı basqalar kárxanalar islep shıǵarıw iskerliginde isletiliwi ushın emes, bálki investitsion dáramat alıw maqsetinde kóshpelis múlk ob'ektleri hám basqa aktivlerge etken investitsiyalar - «investitsion mulk» kompleksi retinde
belgilengen edi. Sonday etip, MHXS investitsiyalardıń barlıq kórinislerin bir túrdegi uqsas xarakteristikalı aktivler retinde kórip shıqqan. Sonıń ushın bul aktivni esapqa alıwda klassifikaciyanı tańlaw ulıwma bolǵan. Investor kárxana maqsetinden kelip shıqqan halda, uzaq múddetli hám qısqa múddetli investitsiyalarǵa bólistirilgen.
12-sanlı «Finanslıq investitsiyalar esabı» Buxgalteriya esabınıń milliy standartınıń 9 -bandiga kóre aqshaǵa satıp alınǵan qımbatlı qaǵazlardıń baslanǵısh ma`nisi óz ishine bul qımbatlı qaǵazlardı satıp alıwǵa ketken haqiqiy qárejetlerdi aladı. Bunday qoyılmalardı ámelge asırıw daǵı xaqiqiy qárejetler bolıp tómendegiler esaplanadı : -Shártnama tiykarında satıwshına tolıqnatuǵın summa ; -Brokerler xızmeti, bank xızmetlerin ushın tólewler, bojlaw hám basqa qárejetler. Álbette qımbatlı qaǵazlardı satıp alıw qárejetleri dizimi keńeyiwi hám uqsas túrdegi qárejetler kiritiliwi múmkin, biraq olar tikkeley bul aktivni satıp alıw menen baylanıslı bolıwı kerek. 12 BHMS de bunday qosımsha qárejetlerdiń norması keltirilmagan. Ulıwma, pikirimizcha bunday qárejetlerdi materiallıq kózqarasınan kelip shıǵıp esapta sáwlelendiriw kerek. Buǵan baylanıslı xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerge qosımsha qárejetlerdiń materiallıq dárejesin anıqlawda ǵárezsizlik beriliwi xam variantlardan biri esaplanadı. Eger qosımsha qárejetler summası shártnama tiykarında satıwshına tolıqnatuǵın summaǵa salıstırǵanda sezilarsiz summanı tashkil qilsa, bul qárejetlerdi «Basqa operatsion qárejetler» quramında sáwlelendiriw xam tuwrılaw boladı. Álbette materiallıq dárejesi esap siyasatında belgilengen bolıwı kerek. Bul dárejediń házirgi dáwir uyqas procentler degi muǵdarda beligilanishi maqsetke muwapıq boladı. Ámeliyatda sonday qal xam bolıwı múmkin, kárxana finanslıq investitsiyalardı satıp alıw tuwrısında qarar qabıllaw maqsetinde informatsion hám maslaxat agentleriniń xızmetinen paydalandı, lekin bul finanslıq investitsiyalar oxir-aqıbet satıp alinbadi. Bunday túrde xam bul qárejetlerdi «Basqa operatsion qárejetler»ga aparıw maqsetke muwapıq boladı. Eger finanslıq investitsiyalar qarız aqshalar esabına satıp alınǵan zat etilse olardıń esapta sáwlelendiriliwi xam ayriqsha boladı. Ókiniw menen aytamız bul qal xam 12 sanlı BHMS de ashıp berilmegen. Buǵan baylanıslı xalıq aralıq standartlar boyınsha qarız qarjları esabına alınǵan finanslıq investitsiyalar baslanǵısh ma`nisine olardı tabısqa alıw dáwirige shekem bolǵan qarız boyınsha procentler summaları da qosıladı. Mısalı, finanslıq qoyılmalardı aqshasın tólew waqtında qarız aqshalardan paydalanılsa, depitorlik qarızınıń summası procent summasına asıriladı. Finanslıq investitsiyalardı tabısqa alınǵannan keyingi esaplanǵan procentler operatsion qárejet retinde finanslıq nátiyjelerge alıp barıladı. Investitsiyalardı tabısqa alıw daǵı bahosini tuwrı anıqlanıwı finanslıq esabattan paydalanıwshılar ushın qanshellilik zárúrli bolsa, finanslıq investitsiyalardıń tamamlanılıwı, yaǵnıy qımbatlı qaǵazlardı satılıwındaǵı ma`nisin anıqlaw xam áhmiyetli máselelerden biri bolıp esaplanadı. Qımbatlı qaǵazlardıń shıǵıp ketiwi olardıń oranıwı, satılıwı, mutqa beriliwi, basqa kompaniyalardıń ustav kapitalına qoyılıwı hám sol sıyaqlılar kórinisinde ámelge asıwı múmkin. Finanslıq investitsiyalardı shıǵıp ketiw sánesi bolıp finanslıq investitsiyalardıń jańa soxibiga múlkshilik huqıqı, qoyılma menen baylanıslı risklardı ótiw sánesi esaplanıwı kerek. Shıǵıp ketip atırǵan finanslıq qoyılmalar ma`nisin anıqlaw tártibi kotirovkaga iye hám iye bolmaǵan qoyılmalar ushın túrlishe bolıwı dárkar. Eger shıǵıp ketip atırǵan qoyılma boyınsha ámeldegi bazar bahası anıqlanatuǵın bolsa, shólkem tárepinen onıń ma`nisi sońǵı bahoda bahalanadı. Teoriyalıq tárepten qımbatlı qaǵazlar shıǵıp ketip atırǵanında tap TMZlar sıyaqlı ortasha baslanǵısh ma`nisi yamasa FIFO usılında bahalanishi múmkin.BHMS ga kóre finanslıq investitsiyalar, álbette kotirovkaga iye bo'lgalari, xar Bir esabat sánesine qayta bahalanıp turıwı kerek. Bunday túrde eń qawipsiz yul, pikirmizcha FIFO usılın qóllaw bolıwı múmkin, bunı ayriqsha “sırǵanıwshı” FIFO usılı dep ataw múmkin. Bunda usıl qımbatlı qaǵaz chikib ketken xar bir sánege qollanıladı. Eger ámeldegi bazar bahası anıqlanmaydigan, yaǵnıy kotirovkaga iye bolmaǵan investitsiyalar shıǵıp ketip atırǵan bolsa, olardıń bahosini tómendegi usıllardan birinde anıqlaw maksadga muwapıq boladı :  Investitsiyalar baxgalteriya esabınıń xar bir birliginiń baslanǵısh ma`nisi boyınsha ; Ortasha baslanǵısh ma`nisi boyınsha ; Dáslepki qabıl etilgen finanslıq qoyılmalardıń baslanǵısh ma`nisi boyınsha, yaǵnıy FIFO usılı. Joqarıdaǵı usıllardan birewiniń qollanılıwı finanslıq investitsiyalar ayrıqsha gruppalarına salıstırǵanda qollanilib, kárxananıń esap siyasatında ayrıqsha element retinde sáwlelendirilgen bolıwı kerek. Sonı xam aytıp ótiw kerekki, FIFO hám AvECO usıllarınıń BHMS larda tek TMZ larga salıstırǵanda qollanılıwı múmkinligi názerde tutılǵan. Bunı itibarǵa alǵan túrde, FIFO hám ortasha baslanǵısh baha usılların qóllawda eki variant bolıwı múmkin: tartılǵan hám sırǵanıwshı bahalaw. Sırǵanıwshı bahalaw variantın operatsiya júz bergen xar bir sánege salıstırǵanda qóllaw múmkinshiligin tuwdıradı, bul ayniksa kompyuter programmalarınan paydalanilganda eń joqarı nátiyje beriwi múmkin. Bul usıllar álbette ilgeri xam ámeldegi bolǵan, lekin rásmiy túrde izoxlanmagan. Sırǵanıwshı usıldıń qollanılıwı salıstırǵanda isenimlirok nátiyjelerdi beredi. Haqıyqatlıqtan xam kópshilik buxgalteriya programmalıq támiynatı sistemalarında bólek qımbatlı qaǵaz boyınsha analitik maǵlıwmatlar shıǵarılǵanda olardıń anıq mal-múlklii hám málim kúndegi ulıwma baxasıni alıw múmkinshiligi bar. Ulıwma summanı qımbatlı qaǵazlar sanına bolıw arqalı shıǵıp ketken finanslıq qoyılma ma`nisin anıqlaw talay qolay. Bul buxgalteriya programmalarında xar bir sánede xar bir qımbatlı qaǵazdı shıǵıp ketiwi menen baylanıslı finanslıq operatsiyanıń nátiyjesin alıw múmkinshiligin beredi. Ulıwma alǵanda mámleketimiz esap ámeliyatı ushın finanslıq investitsiyalar jańa ob'ekt bolǵanlıǵı sebepli, olardıń esabın jetilistiriw máseleleri óz aktuallıǵın kórinetuǵın qılıp atır. Buǵan baylanıslı shet el mámleketler tájiriybesin úyreniw hám olar ishinen eń maqul túsetuǵınların mámleket esap sistemasına engiziw paydadan erkin bolmaydı degen umittemiz.