İpek yolu è ипек йолу реäАÊсийа ùейяти: Аêèô Ìóñàéåâ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ 49 n İPƏK YOLU n 2/2014 məqsədli istiqamətlər üzrə konkretləşdirilməsini nəzərdə tutur və büdcə təsnifatı – büdcə gəlirlərinin və xərclərinin bircins əlamətlərə görə sistemli şəkildə qruplaşdırılması vasitəsi ilə reallaşdırılır. Büdcə təsnifatı xüsusi hüquqi aktla rəsmiləşdirilir. Büdcə prosesi üçün “illik büdcə” prinsipi də xasdır ki, bu da onun mərhələlərinin hər il təkrar olunmasında özünü göstərir. Büdcələrin daha uzun və ya qısa müddət üçün işlənib hazırlanması və qəbul olunması büdcə prosesini və büdcənin “illik büdcə” prinsipini pozmur, belə ki, istənilən halda illik büdcə qəbul olunur. Büdcə prosesinin nə dərəcədə düzgün təşkili onun mahiyyətinin dəqiq müəyyən- ləşdirilməsindən asılıdır. Bu vaxta qədər büdcə prosesinin tərkib hissələrini əsasən onun mərhələləri ilə məhdudlaşdırırlar (tərtibi, baxılması və təsdiqi, icrası və büdcənin icrası haqqında hesabatın tərtib olunması). Eyni zamanda büdcə prosesinə kifayət qədər mürəkkəb hadisə kimi elementlər üzrə baxılmalıdır ki, bunlara da onun mərhələlərini, işti- rakçıları və metodlarını, alət və modellərini aid etmək lazımdır. Bundan başqa büdcə qərar- larının qəbuluna təsir göstərən daxili və xarici amillərin də nəzərə alınması məqsədəuyğundur. Müxtəlif ölkələrdə büdcə prosesinin elementlərinin və onların məzmununun təhlili inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı demokratik dövlətlərdə büdcə proseslərinin əlamətlərini aşağıdakı kimi aşkar etməyə və qruplaşdırmağa imkan verir: - növbəti büdcə ili üçün planın tərtibi ilə yanaşı çoxillik büdcə proqnozlarının işlənib hazır- lanması; - büdcədə gəlir və xərclərdən başqa, həm də büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi mən- bələrinin və ya profisit yarandığı halda onun istifadə istiqamətlərinin məcburi qaydada əks etdirilməsi; - qanunverici və icra hakimiyyəti orqanları arasında yaranan problemli məsələlərin razılaşdırılması prosedurlarının və mexanizmlərinin işlənib hazırlanması (razılaşdırıcı komis- siyaların yaradılması); - mərkəzi və yerli hakimiyyət orqanları arasında büdcə gəlirlərinin və xərclərinin bölüşdürülməsi ilə bağlı nəzarət hesablamaları; - büdcə təyinatlarının həcminə (sekvestr və əlavə daxilolmaların bölüşdürülməsi prose- duru) və ya istiqamətinin dəyişdirilməsinə (qarşılıqlı hesablaşmalar) təsir edən idarəetmə metodlarının işlənib hazırlanması; - büdcənin icrası haqqında hesabatın dərc olunması və onun icrası haqqında parlamentin qərarının qəbul olunması. Büdcə prosesi Azərbaycan Respublikasının “Büdcə sistemi haqqında” qanunu [1] və Nazirlər Kabinetinin “Dövlət büdcəsinin tərtibi, təsdiqi və icrası qaydaları” haqqındakı qərarı [2] ilə müəyyənləşdirilir və büdcə sisteminin bütün səviyyələri üçün eynidir. Dövlət büd- cəsinin tərtibindən başlayaraq onun icrası və icra haqqındakı hesabatın təsdiqinə qədərki dövr iki il yarımdan artıq çəkir və büdcə dövrü (tsikli) adlanır. Bütün büdcə dövrü büdcə prosesinin mərhələlərinə bölünür: n İPƏK YOLU n 2/2014 AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ 50 • Büdcə layihəsinin tərtibi mərhələsi; • Büdcəyə baxılması və təsdiqi mərhələsi; • Büdcənin icrası mərhələsi; • Büdcənin icrası haqqında hesabatın tərtibi və təsdiqi mərhələsi. Büdcə prosesinin hər bir mərhələsi aşağıdakı əlamətlərinə görə fərqlənirlər: - hər bir mərhələnin əsasında duran vəzifələri ilə. Məsələn, büdcə layihəsinin vəzifəsi xərc öhdəliklərinin maliyyələşdirilməsi məqsədi ilə sosial-iqtisadi inkişaf proqnozu əsasında büdcə layihəsinin vaxtında hazırlanmasıdır; - hər bir mərhələ üçün subyektlərin müəyyən tərkibi xarakterikdir və onların səlahiyyətləri büdcə prosesinin mərhələsindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir; - büdcə prosesinin hər bir mərhələsi müəyyən müddətlə məhdudlaşdırılır; - hər bir mərhələ müəyyən hərəkət və ya uyğun hüquqi aktın qəbul olunması ilə yekun- laşır. Məsələn, büdcə layihəsinin tərtibi və baxılması mərhələsi dövlət səviyyəsində büdcə haqqında qanunun, bələdiyyə səviyyəsində isə bələdiyyə qurumunun hüquqi aktının qəbul olunması ilə başa çatır. Beləliklə, büdcə prosesinin mərhələlərinin hər biri dövlət hakimiyyətinin nümayəndəli və icra orqanlarının, büdcə prosesinin iştirakçılarının büdcənin formalaşdırılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə bağlı hüquqi normalarla tənzimlənən müstəqil və tamam- lanmış mərhələ hesab oluna bilər. Büdcə prosesinin mərhələləri ciddi ardıcıllıqla yerinə yetirilir və bu ardıcıllıq dəyişdirilə bilməz. Büdcənin özü bir il ərzində qüvvədə olur. Azərbaycanda büdcə ili 12 ay (1 yanvardan 31 dekabra) qədər davam edir. Prosesin bütün mərhələlərində büdcə göstəricilərinə nəzarət edilir və iqtisadi təhlillər aparılır. Büdcə prosesinin əhəmiyyətli hissəsi büdcə layihəsinin tərtibi və təsdiqi ilə bağlıdır. Büdcə prosesinin bu hissəsinə çox vaxt büdcə planlaşdırması deyilir. Büdcə planlaşdır- masının iqtisadi mahiyyəti müxtəlif səviyyəli büdcələrin tərtibi və icrası prosesində sosial- iqtisadi inkişaf proqramı əsasında ölkənin ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) və milli gəlirinin maliyyə sisteminin həlqələri arasında mərkəzləşdirilmiş şəkildə bölgüsü və yenidən bölgüsündən ibarətdir. Büdcə planlaşdırması özündə büdcənin tərtibi, baxılması və təsdiqi kimi üç mərhələni, onun normativ-hüquqi və təşkilati əsasını, həmçinin büdcənin tərtibinin nəzəri və metodoloji məsələlərini birləşdirir və aşağıdakı əsas prinsiplərə əsaslanır [4, s.128]: - büdcə məsələlərinin vahid hüquqi normalarla tənzimlənməsi; - büdcənin xərc istiqamətlərinin ünvanlı və məqsədli xarakterli olması; - illik büdcə planlaşdırmasının fasiləsizliyi; - maliyyə göstəricilərinin (normalar, vergi dərəcələri, smetalar) sabitliyi; - balans metodu. Büdcə planlaşdırılması prosesində aşağıdakı kimi məsələlər həll olunur: - ölkənin maliyyə planlarının tərtibinin təşkili, onların perspektiv dövr üçün dövlətin Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|