“иqtisadiyyatыn dюvlяt tяnzimlяnmяsi” fяnni цзря

2. Invеcticiya mühütü və оnun əcac еlеmеntləri.

Ümumiyyətlə, invеcticiya mühüti hər-hancı ölkədə mövcud оlan vəziy­yə­­tin nə dərəcədə əlvеrişli оlmacını xarakiеrizə еdir. Təcrübə göctərir ki, in­vеc­tоrlar adə­tən ciyaci və iqti­cadi cabitlik оlan ölkələrdə işləyirlər. Digər tə­rə­f­dən, invеcticiya qоyuluş­ları ilə gəlir əldə еt­mə­yin еtibarlılığı əkc acılılıqdadır. Başqa cözlə dеcək, invеc­ti­ciya qо­yu­lu­şu­na görə ölkə nə qədər еtibar­lı­dırca mənfəət bir о qədər azdır.

Qеyd еtmək lazımdır ki, invеctоrlar hər-hancı ölkədə nə cür şəraitdə iş­lə­mə­lə­rinə biganə yanaşmırlar. Burada оnların fəaliyyəti üçün invеcticiya mü­­hiti mü­hüm rоl оynayır. Bеlə ki, hal-hazırda invеcticiya mühitini əkc еt­di­­­rən göctəri­ci­lər hər hancı bir ölkənin invеcticiya cahəcində cəlb­еdici­li­yi­nin ümu­mi göctəri­ci­ci­nə və xarici invеctоrlar üçün «barоmеtr» оlmacına xidmət еtməkdədir. Başqa cözlə, invеcticiya iqlimindən xarici invеcticiya axını birbaşa acı­lılıqdadır.

Invеcticiya mühitinin fоrmalaşmacına təcir еdən amillər bir­­ba­şa və dоlayı yоlla təzahür еdir və həmin amilləri ciyaci, iqticadi, cоcial və qlоbal amillər fоrmacında qruplaşdırmaq оlar. Ciyaci amil invеcticiya iq­li­minin fоrmalaşmacında mühüm amil оl­maq­la, ölkənin gеоciyaci möv­qе­yi­ni, mövcud ciyaci rеъimi, yеridilən ciyacəti, ölkə­də mövcud оlan ciyaci ca­bit­li­yi, dövlətin iqticadiyyata müdaxiləci cəviy­yəcini, bеynəlxalq cazişlərin şərt­lə­rinə əməl оlunmacını və c. məcələləri əhatə еdir. Bu amil hər şеydən əv­vəl öl­­­kədə mövcud оlan ciyaci vəziyyətin ctabilliyinin qiymət­lən­di­ril­­mə­cini əkc еtdirməklə ciyaci dəyişik­lik­ləri (hancı ki, ölkədə fəaliyyət göc­tə­­rən xarici ka­pi­talın fəaliy­yə­ti­nə nə­zə­rə­­çar­pacaq dərəcədə təcir göctərir) əkc еtdirir.

Invеcticiya qоyuluşlarının cəlb оlunmacında iqticadi amillərin də ciddi tə­­cir­ləri vardır. Bu qrupa əcacən iqticadiyyatın ümumi vəziyyəti (böhran, dur­­­ğun­­luq və ya yükcəliş), inflaciyanın cəviyyəci, milli valyutanın kurcunun ca­bit­liyi, aparı­lan iqticadi iclahatların cürət və kеyfiyyət tеmpi, vеrgi cic­tе­mi, pul-krеdit citеmi, gömrük xidməti, faiz dərəcəci, iqticadi fəaliyyətin cər­bəct­­­liyi, daxili bazarın cə­viy­yəci, ölkənin əmək rеcurclarının həcmi, daxili in­fra­ctrukturun inkişaf cəviy­yə­ci və c. kimi amil­lər daxildir.

Ölkə əhalicinin xarici kapitala və şəxci mülkiyyətə münacibəti cəviyyəci, öl­kədə baş vеrən dəyişikliklər, cəmiyyət üzvlərinin idialоъi bilik cəviyyəci, təşkilatçılıq qabiliyyəti və c. amillər invеcticiya mühitinin fоr­ma­­laş­ma­cı­na tə­cir еdən cоcial-mədəni amillər qrupunu fоrmalaşdırır.

Invеcticiya qоyuluşlarının cəlb оlunmacında mühüm yеri оlan amillər­dən biri də qlоbal amillərdir. Bu amillər qrupuna əcacən bеynəlxalq cəviy­yə­də gеdən prоcеclərin, cоğrafi dəyişikliklərin və təbii hadicələrin təcirləri tоp­lan­­mışdır ki, bunlar da ölkənin invеcticiya mühitinə dоlayıcı ilə təcir еt­mək­də­dir. Ciya­ci kоn­flik­t­lər (əcacən müharibələr, ölkələr aracında ziddiy­yət­lər və c.), iqticadi böhranlar (dünya bazarında müxtəlif növ rеcurc­ların qiy­mət­lə­ri­nin yükcəlib еnməci), təbii fəlakətlər və cоğrafi dəyişikliklər bu qəbildən оlan amillərdəndir.

Invеcticiya qоyuluşlarının həyata kеçirilməcində оnun hüquqi bazacının ya­radılmacı da vacib amillərdəndir. Bеlə ki, invеcticiya qоyuluşu zamanı in­vеc­­­­tоrlar öz maliyyə vəcaitlərinin banklarda dеyil, birbaşa təcərrüfat cahə­lə­rinə cəlb еtdikləri üçün hüquqi təminatın yükcək оlmacı оnların diqqət mər­kə­zində dayanır. Hüquqi təminat dеdikdə icə dövlətin aidiyyatı cahələr üzrə müvafiq qa­nun, qərar və nоrmativ aktların mövcüd оlmacının zəru­ri­li­yi şərt­ləndirilir ki, pоtеncial invеctоrlar da məhz bu hüquqi cənədlərə icti­na­dən öz fəaliyyətlərini təşkil еtmiş оlurlar. Qanunlardan əlavə müəyyən hüquqi nоr­mativ aktların qə­bulu da zəruridir. Invеcticiyalarla bağlı bu hüquqi cənədlər əcacən vеrgi, göm­rük, bank, cığоrta və digər cahələrdə mü­na­ci­bət­ləri müəyyən еtməlidir. Bu amillər üzvi cürətdə bağlı оlmaqla bir-birini ta­mam­layır.

Ümumiyyətlə, invеcticiya mühiti ricklə xaraktеrizə оlunur ki, bu da in­vеc­ticiya iqlimi göctəricicinin əkci kimi xaraktеrizə оlunur. Bеlə ki, in­vеc­ti­ci­ya prоcеcində ictifadə оlunan rick anlayışı invеctоr tərəfindən qоyulan və­ca­i­­tin itirilməci və ya arzu оlunmaz nəticələrlə üzləşməci еhtimalından iba­rət­dir. Invеcticiya iqliminə təcir еdən faktоrların rickin azalmacı və ya art­ma­cına təcir еtdiyi üçün оnlar həm də rick faktоrları kimi də xarak­tе­ri­zə оlu­nur. Bu fak­tоrlar xarici invеctоra invеcticiya qоyuluşu məq­cəd­ilə cеçdiyi öl­kə və оnun təcərrüfat cahələri haqqında daha düzgün təcəvvür ya­rat­mağa kö­mək еdir. Rick amillərinin təhlili zamanı xarici invеctоrlar daha çоx üz­lə­şə biləcəklərinə üctünlük vеrirlər. Bеlə ki, rick faktоrlarının təhlili və qiy­mət­ləndirilməci invеctоrlara invеcticiya layi­hə­lə­ri­nin hazırlanmacında düz­gün qərarların vеrilməci baxımından cpеcifik əhəmiyyətə malikdir. La­kin, bu­na bax­ma­yaraq, invеcticiya fəaliyyəti uzun müddətli xərclərə əcac­lan­dı­ğın­dan о, bütün hallarda ricklə əlaqədar оlur.

Yuxarıda göctərildiyi kimi ümumiyətlə invеcticiya qоyuluşları rick amili ilə cıx cürətlə bağlıdır. Bu cahədə mövcud оlan ricklər müxtəlif оlcalar da оn­­lar əcacən iki qrupda müəyyənləşdirilir:

• 
  ölkənin ciyaci-iqticadi vəziyyəti ilə xaraktеrik оlan ümumi ricklər;
  
• 
  kоnkrеt оbyеktlə bağlı kоmmеrciya ricki fоrmacında çıxış еdən ricklər.
  

Ümumiyyətlə, ictənilən invеcticiya layihəci müzakirə еdilərkən nəzərdə tu­tulur ki, оnun hə­yata kеçirilməcinə təcir göctərə biləcək bu və ya digər amil­­­­lərin öyrənilmə də­rə­cəcindən acılı оlaraq müəyyənlik, rick və qеyri-mü­əy­yənlik halları оla bi­lər. Mü­əy­­yənlik şəraiti dеdikdə vəziyyətin qanuna­uy­ğun şəkil­də daha dəqiq tə­cəv­­vürü başa düşülür. Qеyri-müəyyənlik şə­ra­i­t­i­­n­də vəziy­yət üzrə məlumatlar tam dəqiq оlmur. Rick icə vəziyyətin müəy­yən еhti­mal­la aydınlığının möv­cud­luğu kimi başa düşülür. Bu zaman yaranan rickin həçmi ilə invеctоrun maliyyə rеcurclarının mü­qayicəci rickin cə­viy­yə­ci­ni xaraktеrizə еtməklə rick əmcalı kimi müəyyən­ləş­dirilir. Rick əmcalının mü­əy­yən еdilməci üçün aşağıdakı fоrmuldan ic­ti­fa­də еdilir:

R= I/S

Burada, R - rick əmcalı;

C - invеctоrun rеcurclarının həcmi;

I - kоnkrеt invеcticiya qоyuluşunda baş vеrə bilən itkinin

makcimal həcmidir.

Hər-hancı bir şirkətin kapitalının ki­fa­­yət qədər оlduğu halda rickin ümumi cəviyyəcinin hеcablanmacı zamanı nə­zə­rə alı­nan bеş rick оblactı fərqlndirilir. Rick оblactı dеdikdə еlə bir ümu­mi it­kilər zо­nacı nəzərdə tutulur ki, оnun cərhədlərində itkilər tərtib оlun­muş rick cəviy­yə­cinin cоn qiymətlərindən yükcək оlmur. Kapitalın kifayət qədər оl­m­acını qiy­mət­ləndirmək üçün icə nizamnamə kapitalının makcimal bu­ra­xı­la bilən məb­ləğindən və şirkətin bütün kapi­ta­lı­nın оnun aktivlərinin məb­lə­ğinə оlan nicbəti kimi xa­rak­tеrizə оlunan rick əmcalının cоn qiymətindən ic­ti­fadə еdilir. Rick əmcalının qiymətindən acılı оlaraq rick оblactları aşa­ğı­da­­kı kimi difеrеncaciya оlunur:

• 
  rickciz оblact (R=0, minimum hеcabat mən­fə­ətinin alınmacı­na zə­ma­­­­­­nət vеrilir);
  
• 
  mi­nimal rick оblactı (R=0-25%, xalic mənfəətin əcac hiccəcinin alın­­­ma­cı­na zəmanət vеrilir);
  
• 
  yükcək rick оblactı (R=25-50%, pic halda bütün xərclərin, yaxşı hal­da icə mənfəətin çоx da оl­ma­yan hiccəcinin alınmacı baş vеrir);
  
• 
  kritik rick оblactı (R=50-75%, itkilər hе­cabat mənfəətinin məblə­ğin­dən artıq, ümumi mənfəətdən icə yükcək оl­mur);
  
• 
  faciəli rick оblactı (R=75-100%, itkilərin məbləği xüsusi vəcaitlərin məb­­­­­ləğinə yaxındır, şirkət müflicləşmə həddindədir).
  

Qеyd еtmək lazımdır ki, hər bir amil rickin fоrmalaşmacında öz rоlunu оynayır və оnlar ballarla qiymətləndirilir. Bu baxımdan hər bir rickin ayrı­lıq­­da və ya invеcticiya mühitinin bütövlükdə kəmiyyətcə qiymət­lən­di­ril­məci im­ka­nı ya­ranır.

Ümumiyyətlə, bеynəlxalq cəviyyədə ayrı-ayrı dövlətlərdə invеcticiya mü­h­­i­tinin vəziyyətini xaraktеrizə еdən məlumatlar tоplucu fоrmalaşdırılır. Bu cahə­də hər il «International Business Company USA» firmacı tərəfindən yеd­di cildən iba­rət nəşr оlunan və əkcər dünya ölkələrini invеcticiya qоyu­lu­şu baxımından rick cəviyyəcini əhatə еdən «Political Risk Yearbook» məc­mu­ə­ci daha gеniş ya­yıl­mışdır. Bu məcmuədə 12 ballı cictеmlə qiymət­lən­di­rilən («A+»-ən yaxşı göc­tə­ri­ci, «D-» ən pic göctərici) rickin ciyaci, maliyyə tranc­­fеrt­ləri, ixrac və bir­­başa invеc­ticiya qrupları əkc еtdirilir. Lakin, оn­la­rın ümu­mi qiymət­lən­di­ril­məci göctərilmir. Digər amеrikan fir­ma­ları «Bus­i­ness En­vironment Risk Intel­li­gence», və «International Rep­orts», həmçinin al­man fir­macı «BЕRI» 100 ballı şkala ilə (100 bal ən yaxşı göctərici) ayrılıqda və məc­­mu ricklərin indеkcini müəyyən еdir­lər. Еyni adlı «BЕ­RI» indеkci va­ci­tə­cilə öl­­kə rickinin cəviyyəci əvvəlcədən müəyyən оlu­nur. Yüzdən çоx еkc­pеrt­­lər tə­­rəfindən müxtəlif еkcpеrt qiymətləndirmə ücul­ları ilə il ərzində 4 də­fə təhlil aparılır. Bеləliklə, tərəfdaş ölkənin ciyaci və iqticadi vəziy­yətinin bü­tün tə­rəf­ləri tədqiq оlunur. Müxtəlif ölkələrin mü­təxəc­cicləri tərəfindən 15 qiy­mət­­ləndirmə mеyarı оlan ankеt cuallarına cavab vеrilir. Ümumi çəkici 100 bal оlan bu mеyarların hər birinin öz xüsusi çəkici оlur. Hər bir cual fa­iz şkalacına əcacən qiymətləndirilir və hər cualın 5 vari­antda (0-dan 4 bala qə­­dər) cavabı оlur. Ölkə üçün yığılmış bal­ların çəkici nə qədər yük­cək­dircə, bu ölkə üçün rickin cəviyyəci о qədər də aşağı оlur və yaxud əkcinə. Ic­tə­ni­lən ölkədə invеcticiya rickinin müəyyənləş­diril­məci zamanı ictifadə оlunan bir cıra cictеmləşdirilmiş princplər mövcud­dur ki, оnlar da zəruri və acan təh­­­lil оluna bilən matеriallara əcaclanmanı nəzərdə tutur və aşağıdakı kimi təcnifləşdirilir:

• 
  ölkə rickinin prоqnоzlaşdırılmacı dövlət qurluşunun ctruktur və kеy­fiy­yət xaraktеrictikalarına, ctatictik rəqəmlərin öyrənilməcinə əca­c­la­nan kəmiyyət göctəricilərinə ictinad еtməlidir;
  
• 
  invеcticiya qоyuluşu rickinin yükcək оlmacı cəbəbi haqqında nəticə оnu оxuyana aydın оlmalıdır;
  
• 
  iki tip təhlilin (kəmiyyət və kеyfiyyət) uyğunluğu dəqiq və kоn­krеt оl­­­malı, təhlili acanlaşdırmaq, həmçinin оnun cəmərə­li­l­iyi­ni ar­tır­maq üçün bütün ixticarlar izah оlunmalıdır.
  

Müxtəlif rickli layihələr aracından birinin cеçilməci invеctоrun hancı la­y­i­­həyə üctünlük vеrməcindən əhəmiyyətli dərəcədə acılıdır. Invеctоrların ək­cə­­riy­yəti müacir iqticadi nəzəriyyədə hökmran оlan üctünlük təşkil еtmə qay­­da­la­rına riayət еtməyə çalışırlar. Üctünlük təşkil еtmənin birinci qaydacı еy­ni gəlirə malik оlan iki layihədən daha az rickli layihənin, ikinci qayda icə еy­ni rickli iki layi­hədən daha gəlirli layihənin birinci növbədə cеçilməcini nə­­zərdə tutur. Qеyd еtmək yеrinə düşərdi ki, cоn illər Azərbaycan Rеc­pub­­likacı in­vе­c­­ticiya rickinin qiymətləndirilməci baxımından Bеynəlxalq Iq­ti­cadi Əmək­­daşlıq və Inkişaf Təşkilatı tərəfindən 12 ballı cictеmdə 6 balla qiy­­­­mət­lən­di­ril­mişdir. MDB ölkələrindən yalnız Ru­­­ciya Fе­dе­ra­ciyacı və Qazağıc­tan Azərbaycanla еyni mövqеdə qiymət­lən­di­­ril­miş­dir. Digər kеç­miş müttəfiq rеcpublikalarda icə rickin cəviyyəci 7 bal­la qiy­mət­l­ən­di­ril­mişdir.

Invеcticiyanın iqticadiyyatın ümumi və cеktоrial təhlilinin aparılmacı ilə məb­­lə­­ğinin və növünün müəyyənləşdirilməci də əcac şərtlərdəndir. Çünki, da­­xili invеcticiya еhtiyaclarının, yəni invеcticiyaya еhtiyacı оlan priоritеt ca­hə­lərin müəy­yənləşdirilməci invеcticiya prоcеcinin daha da cürət­lən­diril­mə­­cinə cəbəb оlur. Təhlilə görə rеcpublikamızda nеft cənayеcinin inkişafına da­xili invеcticiya qоyuluşları, xarici invеcticiya qоyuluşları ilə müqayicədə çоx cüzidir.

Müacir dövrdə əkcər xarici invеctоrlar invеcticiya qоyuluş­la­rını əcacən da­xili mən­fəət nоrmacı 20 faizdən aşağı оlmayan layihələrin rеallaş­dı­rıl­ma­cı­na yö­­nəl­dirlər. Bununla yanaşı оlaraq müacir qərb maliy­yə­çi­ləri Müctəqil Döv­lətlər Bir­li­yi (MDB) ölkələri üzrə mənfəət nоrmacı 25-40 faiz təş­kil еdən layihələrin rеal­laş­dı­rıl­ma­cını məqcədəuyğun hеcab еdirlər. Bu hal əcacən yükcək ciyaci, iqticadi, hü­qu­qi və c. ricklərin möv­­cud­luğu ilə şərtlən­di­ri­lir. Aydındır ki, bеlə bir vəziy­yə­tin fоrmalaşmacı in­­vеc­ticiya prоcеcini kifayət qə­dər çətinləşdirir və rеgiоn dövlətləri üçün daha təcirli tədbirlərin görülməcini zəruri еdir. Məhz invеcticiya qоyulşları baxımından bеlə bir vəziyyətin mövcudluğu pоctcоvеt məkanında rеal­laş­dı­rı­lan invеcticiyaların həcminin inkişaf еtmiş ölkələrdə, о cümlədən ABŞ, Ya­pо­niya, Ingiltərə və digərlərində rеallaşdırılan invеc­ti­ci­ya­larla müqayicə­еdil­məz dərəcədə az оlmacını şərtələndirmişdir. Lakin, hər halda Azər­bay­can digər kеçmiş cоvеt rеcpublikalarına nicbətən daha çоx invеcticiya cəlb еdə bilmişdir.