Iqtisodiy talimot doc

21.3.Valuta munosabatlari tahlili, jahon pulining 
yangi metall konsepsiyasi, "Suzib yuruvchi kurs" 
 
Iqtisodchi olimlar xalqaro valuta munosabatlariga alohida e'tibor 
beradilar. Valuta bozorida milliy valuta chet el valutasiga (masalan, AQSH 
dollari, Meksika pesosi, nemis markasi, iyena yoki funt sterling) al-
mashtiriladi. Almashuv (valuta) kursi - bu chet el valutasi birligining milliy 
puldagi ifodasidir. Bu munosabatlar har kuni, hatto har soatda o`zgarib tur-
ishi mumkin. Valuta kursini stabil (turg`un) qilish uchun to`lov balan-
slarining tengligiga erishish yo`li taklif etiladi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

370 
30-yillargacha to`lov balanslarini tartibga solish mexanizmini tahlil 
etishda D.Yum, J.Mill tomonidan ishlab chiqilgan "klassik" nazariya ustun 
mavqega ega bo`lgan. Bu g`oyaga ko`ra, oltinning xalqaro harakati va har 
bir mamlakatdagi baholarning o`zgarishi avtomatik ravishda bir-biri bilan 
bog`liq, oqibatda barcha mamlakatlarning to`lov balansi barqarorlikka in-
tilish tendensiyasiga ega. Oltin standartining tugatilishi bilan olimlarning 
ko`pchiligi neokeynschilik pozitsiyalariga o`tib oldilar ("Oltin standarti" 
XIX asrda va XX asrning ma'lum davrida amalda bo`lgan, masalan, Buyuk 
Britaniyada 1821-31 yillar oltin standartidan foydalanilgan, AQSHda 1934 
yil dollarni oltinga aylantirish tugatildi). Yangi sharoitda to`lov balansini 
tartibga solishda asosiy e'tibor davlatning hisob stavkasiga ta'siri muhim 
deb hisoblanadi. Boshqa tartibga solish chorasi sifatida importni kamayti-
rish va eksportni rag`batlantirish, buning uchun esa mehnatkashlarning 
ichki to`lov imkoniyatlari talabini pasaytirish (deflatsiya yo`li) yoki milliy 
valutani devalvatsiya qilish usuli taklif etiladi. 
60-yillardagi iqtisodiy jarayonlar neokeynschilik metodlaridan voz 
kechishga sabab bo`ldi, yana neoklassik yo`lga qaytildi, ya'ni davlatning 
iqtisodiy, shu jumladan valuta ishlariga aralashuvi cheklandi, valutalar 
kursining erkin tebranishiga imkon berildi, bu esa o`z navbatida avtomatik 
barqarorlashuviga olib kelishi kerak edi. Ammo, valuta kursi o`zgarib tur-
ishining to`lov balansiga ta'siri cheklangan xarakterga ega bo`ladi (ma-
salan, valutaning "suzib yuruvchi kursi" paytida bu narsa aniq bo`lib 
qoldi), chunki to`lov balansining barqaror emasligi muomala sohasiga 
emas, balki ishlab chiqarish bilan bevosita bog`liq. To`lov balanslari pas-
sivi davlatning chet eldagi harajatlariga, ayniqsa turli harbiy-siyosiy aksi-
yalarga bog`liq bo`ladi. Valuta kursining qalqib turishining o`zi ham 
xalqaro valuta tizimining beqarorligini kuchaytiradi. So`nggi yigirma yil 
ichida industrial rivojlangan mamlakatlar chegaralangan (fiksatsiya qilin-
gan), ammo har holda tartibga solinadigan kursdan elastik (qayishqoq) 
valuta kursiga o`tib oldilar. Absolut elastik valuta kursida almashuv kursi 
valuta bozoridagi teng kuchli valuta bahosida belgilanadi, cheklangan kurs 
chogida esa valuta kursi Markaziy bank tomonidan belgilanadi, bunda 
bank belgilangan kurs bo`yicha xorijiy valutani har qancha miqdorda olish 
va sotish majburiyatini o`ziga oladi. 
Valutaning elastik kurs miqdori uch omilga bog`liq: 
1. Ichki va tashqi narxlar darajasi. Boshqa sharoitlar teng bo`lganda 
ichki baholarning o`sishi valuta kursining pasayishiga olib keladi (xarid 
qilish qobiliyati pariteti nazariyasi); 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

371 
2. Savdo oqimi bilan bog`liq omillar; masalan, eksport bozorining 
kamayishi yoki yo`qotilishi, defitsit, ya'ni valuta arzonlashuvini keltirib 
chiqaradi. 
3. Kapital oqib o`tishi. Mamlakat ichida foiz stavkalarining oshishi 
kapitalni jalb etadi va bu bilan milliy valutaning qimmatlashuvini keltirib 
chiqaradi. 
Chegaralangan va elastik valuta kurslarini solishtirganda qaysi biri 
ustunligini aniqlash qiyin. Elastik almashuv kursi odatda, qisqa vaqt 
davomida turg`un bo`lmaydi, ammo uzoq muddatli rejalarda zaruriy 
elastiklikka ega bo`ladi. Aksincha, chegaralangan almashuv kurslari qisqa 
muddat uchun samarali, ammo uzoq kelajak uchun o`ta noelastikdir. Bu 
tizimlarning hech qaysisi narxlar barqarorligi va to`la bandlik bo`yicha 
to`la ustunlikka ega emas. Valuta kursining sun'iy ravishda yuqori bo`lishi 
ishsizlikka olib keladi, past bo`lishi esa inflatsiyani kuchaytiradi. 
Likvidlik 
(xaridorgirlik) 
muammosini 
hal 
etish 
borasida 
iqtisodchilar (J.M.Keyns, R.Triffin va boshqalar) "yuqori likvidlik 
boshqariladigan valuta" chiqarishni tushunadilar yoki xalqaro valuta 
munosabatlariga ichki qog`oz-pul munosabatini tartibga soladigan 
tamoyillarni qo`llashni taklif etadilar. Oxir-oqibatda bu loyihalarning 
mohiyati shundaki, to`lov balans saldosi aktiv bo`lgan davlatlar to`lov 
balansi defitsit (kamomad) bo`lgan davlatlarga kredit berishga majbur 
qilishga qaratiladi. Shu maqsadda xalqaro valuta chiqarish taklif etiladi. Bu 
valuta qo`shimcha likvidli mablag`ni ta'minlaydi va passiv to`lov balansiga 
ega bo`lgan mamlakatlar bevosita aktiv saldoga ega bo`lgan davlatlarga 
murojaat etmasdan, o`z passivlarini qoplash imkoniga ega bo`ladi. 
Bu g`oya 1969 yilda amalda realizatsiya qilindi.