İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
28 
saxlanması  prinsipi  ―proqramın  da  verilən  kimi,  maşın  yaddaşında  saxlanmasını‖  tələb 
edir. İlk belə maşın 1949-cu ildə Böyük Britaniyada yaradılan EDSAC  adlı maşın oldu. 
1970-ci  illərədək  SSRİ-də  yaradılan  EHM-lər  son  dərəcə  məxfi  strateji  məhsul 
sayılaraq  ətraf  dünyadan  tamamilə  izolə  olunmuş  halda  istehsal  edilirdi.  80-ci  illərdən 
məxfilik  bir  qədər  yumşaldıldı  və  köhnə  EHM  modelləri  idxal  edilməyə  başladı.  Hal-
hazırda ABŞ və Yaponiya yeni kompüter modellərinin hazırlanması və istehsalını məxfilik 
rejimində həyata keçirir. 
SSRİ-də  istehsal  edilən  ilk  EHM
50
  1951-ci  ildə  akademik  S.A.Lebedevin  rəhbərliyi 
altında  yaradıldı.  60-cı  illərin  ortalarında  SSRİ-də  yaradılan  BESM-6
51
  adlı  EHM  öz 
dövrünün ən güclü EHM-i olaraq uzun müddət müdafiə, kosmik tədqiqatlar, elmi-texniki 
tədqiqatlar  sahələrində  baza  maşın  kimi  istifadə  edildi.  Həmin  illərdə  İ.S.Bruk, 
M.A.Karsev, B.İ.Rameev, V.M.Qluşkov, Y.A.Brazilevcki kimi konstruktor və informatika 
nəzəriyyəçilərinin  rəhbərliyi  ilə  ―Minsk‖,  ―Ural‖,  ―M-20‖,  ―Mir‖  və  s  EHM-lər  istehsal 
edildi. 
3.2 İnformasiya emalının instrumental vasitələrinin inkişafı 
 
Mübaliğəsiz  demək  olar  ki,  XIX  əsrin  son  qərinəsi  ilə  XX  əsrin  sonu  arasındakı 
müddər çoxsaylı irili-xırdalı inqilabların ―beşiyi‖ olmuşdur. Belə ki, XIX əsrin sonu, XX 
əsrin  əvvəlində  sənaye  inqilabı  baş  vermiş,  Birinci  Dünya  müharibəsi  sosial  inqilablar 
dalğası  yaratmış,  Dünya  təlatümə  gəlmişdir.  İkinci  Dünya  müharibəsi  və  sonrakı  illər 
iqtisadiyyatın  inkişafı,  nüvə  və  mikromolekulyar  fizika,  bərk  cisim  elektronikası 
sahələrində  aparılan  tədqiqatlar,  ilk  hesablayıcı  sənaye  qurğularının  yaradılması  sənaye 
inqilabı  yaratdı  ki,  bu  da  XX  əsrin  son  rübündə  informasiya  texnologiyalarının  güclü 
inkişafı  üçün  münbit  zəmin  yaratdı.  Yəni,  1900-1920-ci  illərdə  sənaye  inqilabı,  1920-
1940-cı  illərdə  sosial  inqilablar,  1940-1975-ci  illərdə  sənaye  qurumları  inqilabı,  1975-
2000-ci illərdə informasiya inqilabı baş vermişdir.  
Ötən əsrin sonunu bürüyən keyfiyyət dəyişiklikləri çoxəsrlik tarixə malik idi. 
Hesablayıcı texnika müasir inkişaf səviyyəsinə birdən-birə çatmamışdır. Bu günədək 
4 nəsil və bunadək uzun tarixi müddət keçmişdir. 
                                                 
50
 МЭСМ -«малая электронно-счетная машина»
 
51
 
БЭСМ-6 - «большая электронно-счетная машина, 6-я модель»
 

---

 
29 
3.2.1 EHM-ə qədərki tarixi dövr. Ən qədim hesab aləti təbiətin insana bəxş etdiyi əl 
barmaqlarıdır.  Ədəd  və  fiqur  anlayışları  gerçək  dünyadan  götürülmüşdür.  10  barmaqla 
saymaq  ilk  hesab  əməli  olmuşdur.  Əlbəttə,  bunu  yaradıcılığın  məhsulu  hesab  etmək 
düzgün  olmazdı.  Bir-çox  dillərdəki  say  adları  göstərir  ki,  ibtidai  insanın  saymaq  aləti 
əsasən onun əl barmaqları olmuşdur. Təsadfi deyil ki, qədim ruslar təklik rəqəmi ―перст‖ 
(barmaq),  onluq  ədədi  ―состав‖  (tərkib),  bütün  qalan  sayları  ―сочинение‖  (qurama) 
adlandırmışlar. Bir-çox xalqlar əl mənasını ―beş‖ sözünə yükləmişlər. Məsələn, malaylar 
―lima‖dedikdə, həm əl, həm də ―beş‖ nəzərdə tuturlar. Barmaqlar əsasında 5-lik,10-luq və 
20-lik  say  sistemləri  yaradılmışdır.  Bir  sıra  xalqlar  hələ  də  barmaq  hesabı  saylardan 
istifadə edirlər. Barmaq hesabı Romada da geniş yayılmışdı. 
Barmaq hesabı ilə yanaşı, ən qədim dövrlərdən ilk hesablama alətləri də yaranmağa 
başlamışdı. Buna misal, naxışlı (oymalı) çubuqlar
52
 və düyünlü qaytanlar (iplər) göstərilə 
bilər. Lakin bu üsullar və vasitələr ticarətin inkişafı ilə bağlı hesablamalara artan tələbatı 
ödəmək iqtidarında deyildi. Yazılı hesablamanın inkişafına 2 cəhət mane olurdu. Əvvəla, 
yazı  üçün  işlədilən  gil  və  mum  lövhələr  bu  işə  yaramırdı.  İkincisi  də,  o  dövrdə  istifadə 
edilən  say  sistemləri  ilə  hesab  əməlləri  aparmaq  çətin  idi.  Odur  ki,  ―abak‖  deyilən  ilk 
hesab  aləti  yaradıldı.  Bu,  bizim  eradan  əvvəl  500-cü  ilə  təsadüf  edirdi.  Abak  müasir 
çötkənin ulu əcdadı hesab olunur. Bu barədə yuxarıda ətraflı məlumat verilmişdir. 
3.2.2 EHM nəsilləri.  
1943-cü  il.  Amerikalı  Qovard  Aykenin  rəhbərliyi  və  IBM  firmasının  sifarişi  və 
dəstəyi ilə Mark-1 adlı ilk proqramla idarə edilən kompüter yaradıldı. Bu, elektromexaniki 
relelər üzərində qurulmuşdu. Verilənlərin emalı proqramları perfolentdən daxil edilirdi. 
1945-ci  il.  Amerikalı  Con  fon  Neyman  ―Eniak  maşını  barədə  ilkin  məruzə‖  adlı 
hesabatda  müasir  proqramla  idarə  edilən  kompüterin  iş  prinsiplərini  və  komponentlərini 
elan etdi. Bu komponentlər aşağıdakıla idi: 
-hesab-məntiq qurğusu; 
-idarəetmə qurğusu; 
-yaddaş; 
-informasiyanın daxil edilməsi və çıxarılması qurğusu. 
                                                 
52
  Yaxın  illərədək  çobanlar  otardıqları  qoyun  sürüsünün  sayını  və  tərkibini  çomaq,  qamçı  sapı  və  s. 
üzərinə naxışlara bənzər xüsusi yazı formasında qeyd edirdilər. Bəzi kəndlərdə indi də qonşular süd xapı 
edərkən  divarda,  kərəndə,  dirəkdə  və  s.  yanaşı  şaquli  xətlər  çəkmək,  xapı  qaytardıqca  həmin  xətlərin 
üstündən çəpəki xətt çəkmək üsulundan istifadə edirlər (İ.M.) 

---

 
30 
 Bu  günədək  istehsal  edilən  kompüterlərin  böyük  əksəriyyəti  fon  Neyman 
arxitekrturası ilə buraxılır. 
1946-cı  il.  Amerikalı  Con  Presper  Ekert  və  Con  Uilyam  Moçli  Mark-1  maşınından 
1000 dəfə sürətli olan ―Eniak‖
53
 adlı ilk güclü elektron-rəqəm kompüterini yaratdılar. 
1956-cı  il.  Yüksək  səviyyəli  ilk  alqoritmik  dil  olan  FORTRAN  yaradıldı.  Bu  dil, 
əslində,  1954-cü  ildən  1957-ci  ilədək  Con  Bekusun  rəhbərliyi  altında  IBM 
korporasiyasında proqramçılar qrupu tərəfindən yaradılmışdı
54
. FORTRAN adı FORmula 
TRANslator sözlərindən yaradılmış və düsturların tərcüməçisi deməkdir. Bu dil bu gün də 
elmi və mühəndis hesablamalarının aparılmasında geniş istifadə edilir. 
1958-ci il. Amerikalı Cek Kilbi ilk inteqral sxem qurdu. 
1960-cı il. ALQOL-60 alqoritmik dili yaradıldı. 
1963-cü  il.  Dartmut  kollecinin  professorları  Tomas  Kurt  və  Con  Kemeni  BASİC
55
 
adlı alqoritmik dil işləyib hazırladılar. Bu dil proqramlaşdırmanı öyrətmək üçün nəzərdə 
tutulmuşdu. 
1964-cü il. Aprelin 7-də IBM firması System-360 kompüterləri ailəsinin yaradılması 
barədə  elan  verdi.  Bu,  kompüterlərin  unifikasiyası,  birgəliyi  və  standartlaşdırılması 
yolunda  ən  mühüm  addım  idi.  Həmin  ildə  nəşr  edilən  elmi  məqalələrdə  ilk  dəfə  ―fərdi 
kompüter‖ termini işlədilmişdi.  
1970-ci il. İsveçrəli Niklaus Virt Paskal adlı proqramlaşdırma dili işləyib hazırladı ki, 
bu da sonra proqramlaşdırmanın öyrədilməsində geniş tətbiq edildi. 
1971-ci  il.  Intel  firmasının  mühəndisi  Ted  Xoffun  rəhbərliyi  altında  4  mərtəbəli 
(4004)  ilk  mikroprosessor  yaradıldı  ki,  buna  da  ―bir  kristalda  yaradılmış  kompüter‖ 
deyirdilər.  Bu  mikroprosessor  2250  tranzistordan  yığılmışdı  və  universal  kompüterin 
mərkəzi prosessorunun bütün funksiyalarını icra edə bilirdi. 
1974-cü  il.  İntel  8080  prosessoru  bazasında  yaradılmış  ―Altair‖  adlı  ilk  mik-
rokompüter  bazara  çıxarıldı.  Hər  bir  alıcıya  maşın  təklif  edən  Albukerk  şəhərindən  olan 
kiçik MİTS şirkəti İBM və DEC firmalarının şahlıq etdiyi bazarın sakit həyatını pozdu. 
1975-ci il. Pol Allen və Bill Qets adlı iki tələbə Altair adlı fərdi kompüter üçün Basic 
dilinin  interpretatorunu  hazırladılar.  Bu  gün  fərdi  kompüterlərin  proqram  təminatı  üzrə 
                                                 
53
 ENIAC - Electronic Numerical Integrator and Calculator 
54
 1945-ci ildə Plankalkul adlı dil ixtira edilsə də, 2000-ci ilədək reallaşdırıla bilmədi. 
55
  BASIC  -  Beginner's  All-purpose  Symbolic  Instruction  Code -  универсальный  код  символических 
инструкций для начинающих; Basic - основной, базовый) 

---