İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
16 
-verilənlərin formallaşdırılması – müxtəlif mənbələrdən daxil olan verilənlərin vahid 
formaya gətirilməsi; 
-verilənlərin  filtrlənməsi  –  qərar  qəbulu  üçün  lazım  olmayan  artıq  verilənlərin  ləğv 
edilməsi; 
-verilənlərin  çeşidlənməsi  –  istifadə  baxımından  münasib  olsun  deyə,  verilənlərin 
müəyyən əlamət üzrə səliqəli düzülməsi; 
-verilənlərin arxivləşdirilməsi – verilənlərin münasib və əlçatan formada saxlanması; 
-verilənlərin  qorunması  –  verilənlərin  itməsinə,  təkrar  istehsalına  və  modifikasiya 
edilməsinə qarşı yönəldilmiş tədbirlər kompleksi; 
-verilənlərin  nəql  edilməsi  –  informasiya  prosesinin  uzaqda  yerləşən  ayrı-ayrı 
istifadəçiləri  arasında  verilənlərin  ötürülməsi  və  qəbul  edilməsi.  Verilənlərin  mənbəyi 
server, istifadəçisi isə müştəri adlandırılmışdır; 
-verilənnlərin  dəyişdirilməsi  –  verilənlərin  bir  formadan  digərinə,  bir  strukturdan 
digərinə dəyişdirilməsi və ya daşıyıcı (yaddaş) tipinin dəyişdirilməsi. 
 
2.2. İnformasiynın kəmiyyət xarakteristikaları 
2.2.1  İnformasiyanın  texnikada  ölçülməsi.  Texnikada
29
  informasiyanın  kəmiyyəti 
dedikdə, kodlaşdırılan, ötürülən  və  ya  saxlanılan simvolların sayı  nəzərdə  tutulur. Yəni 
burada həcm ön plana çəkilir və məzmun nəzərə alınmır.  
Hesablayıcı  texnikada  2  standart  ölçüdən  –  bit  və  baytdan  istifadə  edilir.  Bit 
minimal  informasiya  vahididir  ki,  bu  da  iki  haldan  birinin  seçilməsinin  nəticəsini  ifadə 
edir.  Bayt  8  bitlik  standart  vahiddir.  Adətən  mətnin  bir  simvolunu  təqdim  etmək  üçün 
istifadə edilir. 
2.2.2  Xəbərin  informasion  həcmi  (tutumu).  Xəbərin  informasion  həcmi  (tutumu) 
dedikdə, xəbərdəki informasiyanın bitlə, baytla və törəmə vahidlərlə
30
 ölçülən kəmiyyəti 
nəzərdə tutulur. 
2.2.3 İnformasiyanın miqdarı – bilikdəki qeyri-müəyyənliyin azalması ölçüsü kimi 
2.2.3.1  İnformasiya  və  bilik.  Ətraf  mühitdən  əldə  edilən  informasiya  dərk  edilir  və 
yadda  saxlanır.  Bu  informasiyanın  yaddaşda  toplanması  nəticəsində  bilik  yaranır. 
Dərketmə  prosesi  biliyin  artmasına  səbəb  olur.  Dərketmə  prosesi  çevrədirsə,  dairə  bilik, 
                                                 
29 Xəbərlərin kodlaşdırılması və ötürülməsi nəzəriyyəsində 
30 Kbayt, Mbayt və s 

---

 
17 
çevrədən  kənar  biliksizlikdir.  Biliksizlik  tərəddüd  yaradır.  Tərəddüd  qeyri-müəyyənlik 
əlamətidir. Odur ki, biliyin artması qeyri-müəyyənliyin azalmasına səbəb olaraq tərəddüdü 
yox edir və qərarlılıq yaradır.  
2.2.3.2  Bilikdəki  qeyri-müəyyənliyin  azalması.  İnformasiyaya  qeyri-müəyyənliyin 
antipodu  kimi  baxılması  onu  kəmiyyətcə  ölçməyə  imkan  vermişdir  ki,  bu  da  həm 
kibernetika, həm də informatika üçün olduqca vacibdir.  
Hadisədən  əvvəl  mümkün  halların  ehtimalları  tərəddüd  mənbəyi  kimi  çıxış  edir. 
Hadisə  baş  verdikdən  sonra  tərəddüd  yox  olur.  Məsələn,  göyə  atılan  metal  pulun  hansı 
üzünə  düşəcəyini  söyləmək  nə  qədər  çətindirsə,  pul  yerə  düşdükdən  sonra  bir  o  qədər 
asandır. Bu halda əldə edilən informasiya qeyri-müəyyənlik yaradan 2 halı azaldıb 1 hala 
çevirir. Oyun zərində bu, 6 halın 1 hala çevrilməsidir. Yəni, 2 üzlü pula nəzərən, 6 üzlü zər 
3 dəfə artıq informasiya verir. 
2.2.4  İnformasiya  miqdarının  ölçü  vahidləri.  İstənilən  kəmiyyəti  miqdar  cəhətdən 
ifadə etmək üçün ölçü vahidini təyin etmək lazımdır.  İnformasiyanın miqdarı ləğv edilən 
qeyri-müəyyənliklə  ölçülür.  İnformasiyanın  həcmi  kimi,  miqdarı  üçün  də  ölçü  vahidi 
olaraq 2 mümkün halın yaratdığı qeyri-müəyyənlk götürülür.  
Kompüter 2-lik say sistemində işləyir. Burada yalnız 0 və 1 simvollarından istifadə 
edilir. 1 bayt 2-lik rəqəmlərin (0 və 1-lərin) 8 mərtəbəsidir. Odur ki, burada ölçü baytların 
dərəcələri kimi hesablanır. Məsələn, 1 Kbayt 1024 bayt, 1 Mbayt 1024 Kbayt və s. 
2.2.5 Mümkün halların sayı və informasiyanın miqdarı. Mümkün halların sayı (N) 
ilə  informasiyanın  miqdarını  (İ)  bir-birinə  bağlayan  düstur 
I
N
2
  şəklində  ifadə  edilir. 
Əgər  informasiyanın  miqdarı  məlumdursa,  mümkün  halların  sayını  təyin  etmək  çətin 
deyil.  Məsələn,  əgər  hadisənin  nəticəsi  4  bit  informasiya  veribsə,  bu  o  deməkdir  ki, 
mümkün  halların sayı  16-imiş:   
16
2
4
N
.  Əksinə,  mümkün  halların  sayı  məlumdursa, 
onda informasiyanın miqdarı 
4
2
16
 və 
I
2
2
4
yazılışından İ=4 alınır. 
 
2.3. İnformasiyanın miqdarının təyini üçün əlifba yanaşması 
Bilikdə  qeyri-müəyyənliyin  azalması  kimi  təyin  edilən  informasiyanın  miqdarı 
məzmun  etibarı  ilə  anlaşıqlı  və  yeni  olmalıdır.  Bu  baxımda  göyə  atılan  pulun  hansı  üzü 
üstə  düşdüyü  barədə  verilən  xəbərin  uzunluğundan  asılı  olmayaraq  həmin  xəbər  1  bit 
informasiya daşıyır.  

---

 
18 
Lakin texniki qurğuların köməyi ilə saxlanması və ötürülməsi zamanı informasiyanın 
məzmunu arxa plana keçir. Odur ki, bu zaman informasiyaya  işarələr (hərflər, rəqəmlər, 
şəkil nöqtələrinin kodları və s.) sırası kimi baxmaq məqsədə uyğun olur.  
İşarələr  sisteminin  (əlifbanın)  simvolları  yığımına  müxtəlif  mümkün  vəziyyətlər 
(hadisələr) kimi baxmaq olar. Bu halda nəzərə alsaq ki, xəbərdəki simvollar eyni ehtimallı-
dır, onda 32 hərfli əlifbanın hər bir işarəsi 5 bit (
5
2
32
) informasiya daşıyacaqdır. Yəni 1 
hərfin informasiya tutumu 5 bitdir. Beləliklə, mətndəki işarələri sayıb 5-ə vurmaqla ondakı 
informasiyanın miqdarını hesablamaq olar.  
 
2.4. İnformasiyanın miqdarı üçün Şennon düsturu 
Çox hallarda baş verən hadisələri törədə biləcək mümkün hallar eyni ehtimallı olmur. 
Məsələn, pul və ya zər simmetrik deyilsə, onun bir üzünün düşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir. 
Müxtəlif  ehtimallı  mümkün  hallar  üçün  informasiyanın  miqdarı  düsturunu  1948-ci  ildə 
K.Şennon  təklif  etmişdir: 
i
N
i
i
p
p
I
2
1
log
  Burada:  İ  –  informasiyanın  miqdarı,  N  – 
mümkün halların sayı, 
i
p
 - i-ci halın ehtimalıdır. 
Fərz edək ki, qeyri-simmetrik piramidanın üzlərinin düşmə ehtimalları: 
2
1
1
p
, 
4
1
2
p
, 
8
1
3
p
 və 
8
1
4
p
 kimidir. Bu halda informasiyanın miqdarı: 
75
,
1
8
14
)
8
3
8
3
4
2
2
1
(
)
8
1
log
8
1
8
1
log
8
1
4
1
log
4
1
2
1
log
2
1
(
2
2
2
2
I
 bit olar. 
Eyni ehtimallı hallar üçün Şennon düsturu 
N
N
I
N
i
1
log
1
2
1
 şəklinə düşür. 
Eyni  ehtimallı  hallarda  bu  informasiyanın  miqdarı  2  bit  (
I
2
2
4
2
  və  ya 
2
4
log
2
I
) olur. Göründüyü kimi, eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı 
daha  çoxdur.  Bu,  əslində,  maksimal  miqdardır.  İnformasiyanın  miqdarının  təyini  üçün 
təklif edilən bu yanaşma ehtimallı üsul adlanır. Bu üsul hər hansı suala cavab vermək üçün 
azı  nə  qədər  cəhd  edilməsini  təyin  etməyə  imkan  verir.  Məsələn,  32  hərfli  əlifbanın  hər 
hansı hərfinin təyini üçün azı 5 addım tələb olunur. 
 
2.5. İnformasiyanın təqdimatı və kodlaşdırılması 
2.5.1. Dil və işarələr sistemi 

---