İşçi heyəti: Redaksiya heyəti: Vahid Axundov (iqtisad elmləri doktoru, professor), Ziyad Səmədzadə

qərar qəbulu üçün maliyyə imkanlarını təmin edir, dayanıqlı siyasətdə inkişafın
müəyyən həddinə qədər vergi yükü müsbət meyllərə səbəb olur, lakin sonrakı vergi
yükünün artması onun stimullarını ləngidir, təşəbbüskarlığı azaldır və inkişafın
səmərəsizliyi amilinə çevrilir [1, s. 356].
Vergi yükü dövlətin həyata keçirdiyi vergi siyasətinin nəticəsi olmaqla, ictimai
həyatda vergilərin rolunu xarakterizə edən və ümumi vergi daxilolmalarının ÜDM-
ə nisbəti kimi hesablanan ümumiləşdirilmiş göstəricidir.
Təcrübə göstərir ki, dövlət tərəfindən müəyyən edilən vergi yükü yüksək olduqda,
bir  çox  hallarda  ölkədə  istehsal  fəallığı  aşağı  düşür.  Lakin  bununla  belə,  vergi
yükünün artımının sosial-iqtisadi inkişafa təsiri büdcə vəsaitlərinin necə istifadə
edilməsindən asılıdır. Bəzi hallarda vergilər hesabına səfərbər edilmiş vəsaitlərlə
dövlətin həyata keçiridiyi tədbirlərin səmərəliliyi və cəmiyyət üçün əhəmiyyəti bu
vəsaitlərin  özəl  bölmədə  istifadəsinə  nisbətən  yüksək  olur.  Lakin  qeyd  etmək
lazımdır ki, bütün hallarda milli iqtisadiyyatda optimal vergi yükünün müəyyən-
ləşdirilməsi həm dövlətin, həm də vergi ödəyicilərinin maraqlarının təmin edilməsi
baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əksər hallarda vergi yükü səviyyəsini
qrup laşdırarkən, vergi yükü 35%-dək olduqda normal, 36-45% orta, 46-55% yüksək
və 55%-dən artıq olduqda isə yüksək hədd kimi qəbul olunur [7].
Onu da qeyd edək ki, ölkədə son illər vergi yükünün azaldılması istiqamətində
əhəmiyyətli addımlar atılmışdır. Statistik məlumatların təhlili döstərir ki, 2004-2008-
ci  illərdə  vergi  daxilolmalarının  və  büdcə  gəlirlərinin  illik  artımı  ÜDM-in  illik
artımına nisbətən daha üstün surətlə inkişaf etmiş, 2009 və 2010-cu illərdə ÜDM-in
illik artımı müvafiq olaraq 9,3% və 5,0% təşkil etmiş, vergi daxilolmalarında və
büdcə gəlirlərində azalma baş vermişdir. Nəticədə respublikamızda vergi daxilol-
malarının ÜDM-də xüsusi çəkisi 2004-2010-cu illərdə 14-17 faiz civarında olmuş-
dur. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycanda vergi ödəyiciləri üçün vergi yükünün
ağırlığı bir o qədər də böyük deyildir.
Digər tərəfdən isə qeyd edək ki, vergi dərəcəsinin azaldılması da vergi yükünü
aşağı salır. Belə ki, 2010-cu ildə mənfəət vergisinin dərəcəsi 20%-ə bərabər olmuşdur
ki, bu da 2000-ci ildəki səviyyədən 7 faiz azdır. Müqayisə üçün deyək ki, hazırda
Azərbaycanda  mənfəət  vergisinin  dərəcəsi  əksər  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  olan
səviyyədən aşağıdır. Belə ki, Fransada  mənfəət vergisinin dərəcəsi 33,3%, Avstri -
yada 25%, İngiltərədə 28%, Belçikada 33% təşkil etmişdir [2, s. 7-15].
Bütövlükdə sahibkarlığın vergi yükünün azaldılması məqsədilə mənfəət ver-
gisinin hesablanmasının proqressiv üsulundan proporsional üsuluna keçilmiş və onun
səviyyəsi tədricən 35%-dən 20%-ə endirilmiş, əlavə dəyər vergisi 28%-dən 18%-ə,
fiziki şəxslərdən gəlir vergisinin dərəcəsinin yuxarı həddi 55%-dən 30%-ə, həmçinin
hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin gəlir
vergisinin  dərəcəsi  35%-dən  20%-ə  endirilmiş,  sadələşdirilmiş  vergi  ödəyicisi
hüququ əldə etmək məqsədləri üçün hüquqi şəxslərin vergi tutulan əməliyyatlarının
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.
173

---

illik həcmi 150 min manat, fiziki şəxslər üçün isə 90 min manat müəyyən edilmişdir.
2014-cü ilə qədər kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan sahibkarlar
torpaq vergisi istisna olmaqla digər vergiləridən azad edilmişdir [3]. Bundan başqa,
2009-cu  il  yanvarın  1-dən  3  il  müddətinə  bankların,  sığorta  və  təkrar  sığorta
şirkətlərinin mənfəətinin nizamnamə kapitalının artmasına yönəldilmiş hissəsi mən-
fəət vergisindən azad olunmuşdur. Eyni zamanda, ölkə prezidentinin 27 oktyabr
2009-cu il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Banklar və digər kredit təşkilatları
tərəfindən fiziki şəxslərin əmanətləri üzrə ödənilən faizlərin gəlir vergisindən azad
edilməsi haqqında” qanuna əsasən, banklar və digər kredit təşkilatları tərəfindən
fiziki şəxslərin əmanətləri üzrə ödənilən faizlər 2010-cu il yanvarın 1-dən 3 il müd-
dətinə gəlir vergisindən azad edilmişdir.
Ümumiyyətlə, ölkəmizdə vergilərin sahibkarlıq fəaliyyətinə təsirinin təhlili za-
manı respublika iqtisadiyyatının xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması tövsiyə olunur
[4, s.142]. Hesab olunur ki, orta vergi yükünün səviyyəsi  və vacib vergi növləri üzrə
vergi dərəcələrinin kəmiyyəti müqayisə edilməməli, vergi ödəyiciləri kateqoriyaları
arasında paylanma səviyyəsi və vergiyə cəlb olunan bazanın spesifik xüsusiyyətləri
araşdırılmalıdır. 
Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, bütövlükdə makroiqtisadi səviyyədə
müəyyənləşdirilən vergi  yükü heç də həqiqi mənzərəni obyektiv əks etdirmir. Belə
ki, ölkədə vergi tədiyyəçilərinin ödədiyi vergilərin ÜDM-ə nisbəti kimi hesablanan
vergi  yükü tədiyyəçilərin fərqli xüsusiyyətlərini, məsələn, onların gəlirlərinin əldə
edilməsilə əlaqədar istehsal və tədavül xərclərinin strukturunu, istehsalın elm və
fond tutumunun fərqli olmasını, rentabellik səviyyəsini və s. kimi vacib amilləri
nəzərə  almır.  Ona  görə  də  hesab  edirəm  ki,  vergi  yükünün  mövcud  qiymət lən -
dirilməsi metodikaları təhlil olunmalı və biznes mühiti üçün müəyyən edilən vergi
yükünün  azaldılması  məqsədilə  təsərrüfat  subyektlərinin  vergi  yükünün  yeni
metodikası işlənib hazırlanmalıdır.
3. Vergi mexanizminin sahibkarlıq fəaliyyətinə təsirinin əsas istiqamətləri
Hazırkı dövr ölkəmizdə iqtisadi və sosial inkişafın sürətli artımı ilə xarakterizə
olunduğundan  vergi  mexanizmi  də  çevik  və  dəyişkən  olmalıdır.  O,  həm  də
bütövlükdə stimullaşdırıcı xarakterə  malik olmalı və istehsalçıda, sahibkarlarda is-
tehsalın nəticələrinə stimul yaratmalıdır. Yalnız bu əsasda ölkədə dinamik iqtisadi
və sosial inkişafın dayanıqlığını təmin etmək olar. Ölkədəki vergi siyasəti və bu
əsasda formalaşan vergi mexanizminin təhlili göstərir ki, mövcud vergi siyasəti Azər-
baycan reallıqlarına uyğun daim təkmilləşdirilməli və daha çevik olmalıdır.
Bizim fikrimizcə, istehsal və xidmət sahələrinin xarakterindən asılı olaraq vergi
dərəcələri və rüsumların səviyyəsi fərqləndirilməlidir. Xüsusilə də istehsal sahələri,
o cümlədən əhalinin gündəlik həyatı tələbatını təşkil edən məhsullar istehsalı, çox
T.Əkbərov. Vergi yükünün sahibkarlıq fəaliyyətinə təsiri
174

---