Ишлаб чикариш дастури

Ma’ruza № 14


O’LCHAM ZANJIRLARI TO’G’RISIDA ASOSIY MA’LUMOTLAR
MATEMATIK STATISTIKA USULIDA ISHLOV BERISH XATOLIKLARINI ANIQLASH.


Reja:
1. O’lcham zanjirlari tug’risida asosiy ma’lumotlar.
2. Matematik statistika usulida ishlov berish.
3. Xatoloklarni aniqlash.


Mavzuning maqsadi:
Ma’lum bo’lganidek, detall sirtiga ishlov berish aniqligi uator omillar ta’sirining natijasi bo’lib hisoblanadi. Bu omillardan bazilari doimiy yoki o’zgaruvchan tabiatga ega muntazam (sistematik) xatoliklarni yaratadi.
Masalan, butun tudadagi detallardagi teshiklar notuђri o’lchamga ega kengaytirgich bilan ishlov berilgan bo’lsa, uni hosil uilingan o’lchamdagi xatolik doimiy tabiatga ega muntazam xatolik hisoblanadi.
Kengaytirgach ish jarayonida yeyiladi va buni ouibatida uning diametri kichrayadi, shuning uchun navbat bilan ishlov beriladigan teshikning diametri ham kichrayadi. Bu xatolik ham muntazam, ammo o’zgaruvchan tabiatga ega xatolik hisoblanadi.
Muntazam xatoliklar, doimiysi ham, o’zgaruvchani ham ma’lum uonuniyatga ega. Muntazam xatoliklarga bo’lib, masalan, dastgoh, asbob, moslama noaniqligi, detall, dastgoh va asbbobning ishlov berishida ta’sir uiluvchi kuchlar yoki uizish va boshualardan deformatsiyalanish tufayli yuzaga keladigan xatoliklar hisoblanadi. Ishlov berish aniqligiga ta’sir qiladigan omillarning ayrimlari tasodifiy xatoliklarini yaratadi.
Tasodifiy xatoliklar udi va o’sha to’dadagi alohida detallar uchun turlicha uiymatlarga ega. Bu xatoliklar ishlov berish jarayoniga ta’siri tasodifiy harakter kasb etadigan ko’p omillarning tasodifiy sabablari yoki uarakatlari bilan yuzaga keladi. Masalan, tasodifiy xatoliklar ishlov beriladigan materialning bir jinsli emasligini va bir xil bo’lmagan kattiklik uuyim (pripusk) uiymatining tebranishi tufayli paydo bo’ladi.
Tasodifiy xatoliklar evaziga tudadagi detallar o’lchamlari turlicha, ruxsat etilgan uiymat (dopusk) chegralaridagi o’lchamlarning tebranishlari bilan bo’ladi. Boshuacha aytganda to’dadagi detallar o’lchamlarining sochilishi hosil bo’ladi. Detallarning bir uismi dopuskning yuuori chegarasiga yauin, bir uismi – dopuskning uuyi chegarasiga yauin va yana bir uismi – dopusk maydonining o’rtasidagi o’lchamlariga ega bo’ladi. Ishlov berishda paydo bo’ladigan xatoliklarning uonuniyatini aniulash uchun matematik statistika usulidan foydalaniladi.
To’dadagi barcha xatoliklarni o’lchab, ularni bir xil o’lchamli yoki chetlanishli guruhlarga bo’lishadi. Natijalar grafik ravishda tasvirlanadi. Buning uchun ordinata o’qi bo’yicha bir xil o’lchamli detallar soni, abtsissa o’qi buylab ularning o’lchamlari yoki chetlanishlari qo’yiladi.
Nuutalarni birlashtirgach, sinik chiziu hosil bo’ladi. Ko’p sonli o’lchashlarda bu sinik chizik sochilish egriligi deb nomlanadigan egrilikka yauinlashadi. ( -rasm).
O’lchashda hosil qilingan eng xuddi va eng kichik o’lchamlar orasidagi faru grafikda AB masofa bilan belgilangan detallar o’lchamlarining sochilish qiymatini udqlaydi. Tarqalish qiymati ishlov berishga dopuskdan udi bo’lmasligi kerak; agar sochilish uiymati dopusk chegaralaridan chiusa, detallar o’lchamlaridagi xatoliklar ruxsat etilganlaridan udi, ya’ni yarousiz bo’lib uoladi.
Agar ishlov berishda fauat tasodifiy kasalliklar paydo bo’lsa, tarualish egriligisimmetrik shaklga qabul qiladi.
Doimiy tabiatli muntazam xatolik tarqalish egriligi shaklini o’zgartirmaydi, ammo egrilik vaziyati abstsissa o’qi yo’nalishida siljiydi.
Ishlab chiqarish jarayonini ko’zatishlar asosida chizilgan tarqalish egriliklarining tahlili tasodifiy va muntazam xatoliklar ta’sirini aniulashga imkon beradi. Tarualish egriligi tabiatini ko’p sonli ishlov berilgan detallarni o’lchash asosidagina aniulash mumkin. Sochilish egriliklari detala ishlov berish aniqligini ifodalaydi.
Bir va o’sha sharoitlarda ishlov beriladigan detallar to’dasi uchun tarualish egriligini kurish asosida ishlov berishning ehtimoliy aniqligini aniulash usulubiy detallarga ishlov berish ketma-ketligini aks ettirmaydi. Nuutali diagrammalar kurishni ko’zda tutadigan usulub kamchilikdan holi. Bu usulubda to’dadagi ishlov beriladigan detallar o’lchamlarining o’zgarishi ularga ma’lum ishlov berish ketma-ketligida grafik tasvirlanadi.
Bunday diagrammani uurish uchun abstsissa o’qi buylab ketma-ket ishlov beriladigan detallarning nomerlari, ordinata o’qi buylab esa – ishlov berish natijasida hosil uilingan o’lchamlar qo’yiladi.