Ishlab chiqarishda boshqaruv

1.Xo’jalik yurituvchi subektlarda operatsion faoliyatdan daromadlarning shakillanishi
Xo’jalik yurituvchi subektlarni operatsion faoliyatdan olingan daromadlarining shakillanishi haqida gapirishimizdan oldin avvalambor foyda nima, u qanday shakillanadi, qanday turlari mavjud, foydani ishlab topishning murakkablik jihatlarini hamda daromadning foydadan farqi haqida aytib o’tmoqchimiz.
Foyda bu korxona barcha topgan daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlari chiqarib tashlangan yani xarajatlar ayirib tashlangandan kiyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag’lar ularning pul tushumlari yoki daromadlari deb ataladi.
Foyda- tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning ushbu tovarlarni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan mablag’lardan ortgan qismidir. Korxonalar va tadbirkorlarning xo’jalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy ko’rsatkichlaridan biri bo’lib pulda ifodalanadi va bundan tashqari bozor daromadi bo’lib, uning qonun qoidalariga asosan vujudga keldi, taqsimlanadi va ishlatildi.
Foyda – kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida sohibi ixtiyoriga keladi. Foyda topish tadbirkorlikning asil maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlaydi.
Amaliyotda foyda (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (X) ayirmasi sifatida qaraladi:

F=D-X (1)

Foyda quydagi omillarga bog’liq:

1. 
   Bozorbop tovarlar va xizmatlarni yaratish ishlab chqarish natijasida ularni
   

sotishdan kelgan pul tushumi ko’payadi hamda uning tarkibidagi foyda ham ortadi;

2. 
   Daromadlar - tushumlari miqdori(D);
   

 Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bog’liq.

D=QP (2)

c) Xarajatlar miqdori.
Bozorda narxlar o’zgarmay kelgan taqdirda xarajatlarning kamayishi foydani oshiradi, ularning ortishi esa foydani kamaytiradi. Xarajatlar denamikasi mehnat unumdorligiga bog’liq bo’lib, mehnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali foydani oshiradi.
Shu sababli foydani ko’p olish sharti- mehnat unumdorligini doimiy bir maromda oshirib boorish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda foydaning daromaddagi hissasi ortib, aksi yuz berganda bu hissa kamayadi. Bordiyu, tovarlarga talab yuqori bo’lsa, ularning bozor narxi oshadi, o’z o’zidan xarajatlardan qatiy nazar foyda ko’payadi. Narxning foydaga ta’siri shundan dalolat beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi va katta foyda olish mumkin emas.
Foydaning o’z o’lchami bor, bu uning normasi va massasidir. Foyda normasi (G’) nisbiy ko’rsatkich bo’lib, kapital qanday ishlatilib Foyda ko’rilganligini bildiradi va shu orqali Foyda (F) kapitalning (K)ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.
Foyda ko’rilgan foyda normasi kapitalning naqadar yuqori samarali
ishlatilganligini bildiradi. Foyda ko’rish tadbirkorlarning asosiy maqsadi bo’lib har doim foyda normasini oshirishga intilish saqlanib qoladi.
Foyda massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. Foyda massasi qanchalik koʻp boʻlsa, foyda shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar foyda normasi yuqori boʻlsa, o’z kapital bilan ham koʻp foyda olish mumkin, bordiyu foyda normasi past boʻlsa, kapitalni koʻpaytirib foydani koʻpaytirish mumkin. Foyda maksimumlashtirish uchun ham foyda normasi, ham kapital summasi katta boʻlishi zarur. Foyda normasini pasayishi hisobidan foyda massasi qisqargan chogʻda, bu yoʻqotishni bartaraf etish uchun investitsiyalar hisobidan kapital koʻpaytiriladi. Olingan foydaning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi.
Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital koʻpayadi. Natijada foyda normasi pasaygan chogʻda ham olinadigan foyda miqdori qisqarmaydi. Agar foyda normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq koʻpaysa foyda massasining ortishi yuz beradi.
Qanday usul bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va ustama foydaga boʻlinadi. Oddiy foyda erkin — mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan foydadir. Ustama foydani firmaning monopol mavqeyi, yaʼni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi.

Qayerda hosil boʻlishiga qarab foyda turlari³
Monopol mavqiy bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama foyda oladi. Foyda nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad
Foydadan iborat boʻladi. Normal foydani tadbirkorlik qobiliyati yaratadi
Omad foydasi — bu foydani bozor konyunkturasidagi jiddiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad foydasi hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik foydasi ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.