Ismailova T. S., Haydarov B

4 - Mavzu. Menejment tizimida maqsad va vazifalarni o’rni.

4.1. Menejment tizimida maqsad va vazifalarning alohida xususiyatlari.
4.2. Tashkiliy faoliyat maqsadlarining tavsifi.
4.3. Bosh maqsad (lar)ni kichik maqsadlarga ajratish qoidalari.
4.4. Maqsadlar (natija) ga ko’ra boshqarish konsepsiyasi.
4.5. Dasturiy – maqsadli yondashuvning o’ziga xos jihatlari.
Qo’llaniladigan pedogogik texnologiyalar: “Interaktiv”, “Insert” usullari.

4.1. Menejment tizimida maqsad va vazifalarning alohida xususiyatlari.
Maqsad — bu muddao, murod, ya’ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini ushalishiga yo’naltiradi. Biz dastlab o’zimizning oldimizda turgan maqsadimizni aniqlab olamiz, so’ngra esa shu maqsadimiz, bo’lajak harakatlarimizni oldindan aniqlab beradi; faoliyatimizning ustuvor yo’nalishini belgilaydi; faoliyatimizni aniq, sohaga, ishga yo’naltiradi; u yoki bu faoliyatimizning zarurlik darajasini belgilab beradi, pirovard natijamizning baholash me’yorini belgilaydi va maqsadning ilmiy asoslanganligi va to’g’ri belgilanganligi boshqaruv uchun juda muhimdir. Chunki aynan shu maqsadga binoan, boshqarish funksiyalari; boshqarish usullari; boshqarishning tuzilmaviy tarkibi; lavozimlarni belgilash va kadrlarni tanlash kabi muhim masalalar hal etiladi. Boshqaruv maqsadi quyidagi talablarga javob berishi lozim.
Boshqaruv maqsadlari juda ham xilma-xildir. Bu esa ularni muayyan tarzda turkumlashni taqozo etadi. Mazkur turkumlanishdan ko’rinib turibdiki, maqsadlar o’zaro bog’liq bo’lib, muayyan iyerarxiyaga, ya’ni yuqori va quyi maqsadlarga bo’linishi, bir maqsad boshqa bir maqsadga bo’ysunishi mumkin.
Joriy maqsadlar, deganda bir yil ichida, yil choragi, bir oy va undan ham kamroq muddat mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan, korxona bo’limlari oldida bir yil mobaynida amalga oshirilishi mo’ljallangan quyidagi funksional joriy maqsadlar qo’yilgan bo’lishi mumkin. Maqsadlarni belgilashda joriy maqsadlar nuqtai nazaridan yondoshuv, ya’ni har bir bo’linma maqsadlari, ularni bajarish muddatlari, aniq ijrochilar, aniq maqsadli tadbirlar, resurslar manbalari, belgilangan tadbirlar bajarilishining asoslab berilishi barcha bo’ginlar va darajalarda boshqaruv ishonchligini oshirish kafolatini beradi, butun boshqaruvning apparat harakatlarining puxta bo’lishini belgilaydi. Istiqbol (perspektiv) maqsadlar, deganda besh yil yoki undan ko’proq davr mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan, respublikamizda ishlab chiqilgan "Kadrlarni tayyorlash Milliy Dasturi"ni ro’yobga chiqarishdek ulug’vor maqsad quyidagi uch bosqichdagi muddatni o’z ichiga oladi: 1997—2001 — mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar jihatdan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar yaratish. 2001—2005 — milliy dasturni to’liq ro’yobga chiqarish, mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar kiritish, 2005 va undan keyingi yillar — to’plangan tajribani tahlil qilish va umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tay­yorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish.
Uzluksiz maqsadlar, deganda har kuni qabul qilinadigan va amalga oshiriladigan odatiy maqsadlar tushuniladi. Masalan, mehnat unumdorligini o’stirish, intizomni mustahkamlash, mahsulot tannarxini pasaytirish, mahsulot sifatini oshirish kabilar muntazam, kunda talab qilinadigan maqsadlardir. Fursatli maqsadlar deganda biror-bir muammoni hal etish zaruriyati tug’ilgan hollarda paydo bo’ladigan maqsadlar tushu­niladi. Masalan, korxonani qayta uskunalash, jihozlarni yangilash, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini o’zgartirish goho ishlab chiqarishning iqtisodiy zaruriyatiga qarab paydo bo’ladi.
Boshqarish jarayonida bir martalik maqsadlarga ham zaruriyat tug’ilishi mumkin. Bunday maqsadlar, odatda, korxona uchun kutilmagan, favqulodda vujudga kelgan muammoni yechish uchun o’rtaga qo’yiladi. Bu maqsad, masalan, tabiiy ofat yuz bergan holda shu ofatni bartaraf qilish uchun zaruriy mablag’ni ajratish ko’rinishida bo’lishi mumkin.
Boshqarishda maqsadli yondoshuv namoyandalari barcha maqsadlarni quyidagi to’rtta guruhga bo’lishadi: oddiy, qotib qolgan an’anaviy maqsadlar; muammoli maqsadlar; innovatsion maqsadlar; xodimlar malakasini, mahoratini oshirish bo’yicha maqsadlar. Birinchi guruhdagi maqsadlar har kun qabul qilinadigan va amalga oshiriladigan odatiy maqsadlar bo’lib, ularning bajarilishini ta’minlash tegishli bo’g’indagi rahbarning bevosita burchiga kiradi. Masalan, marketing bo’limining boshlig’i oldiga quyidagi maqsad qo’yilgan bo’lishi mumkin: "Oyning oxirigacha joriy yilning so’nggi kvartalida sotilgan tovarlarni tahlil qilish va tegishli xulosalar yasash". Bu an’anaviy maqsaddir. Ikkinchi guruhdagi maqsadlar odatiy maqsadlardan farq qiladi. Bu maqsadlar korxonaga va ayrim xodimga qiyinchiliklar tug’diradi. Masalan, mahsulotga bo’lgan talabning to’satdan keskin pasayishi va sotish hajmining kamayishi, tabiiy ravishda korxonaning oladigan foydasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shunga tegishli ravishda rag’batlantirish odat tusiga kirgan bo’lsa, u holda bu korxonada o’rnatilgan boshqarish usuli ravnaq topib boraveradi.
Maqsad, xususan, umumiy (bosh) maqsad juda keng qamrovli va o’ta murakkab kategoriyadir. Unga quyidagi sifatlar xos: tobe bo’lishlik; yoyib bo’lishlik; o’zaro munosabat (bog’lanish) da bo’lishlik.
Maqsadning tobeligi, deganda maqsadni qo’yish va uni amalga oshirishning mavjud shart-sharoitlarga bog’liqligi, yoxud strategik maqsadning qator taktik maqsadlarga, istiqbol maqsad­ning esa o’rta va qisqa muddatli maqsadlarga bog’liqligi, bir maqsadning boshqa maqsadga bo’ysinishi tushuniladi.
Maqsadning yoyib bo’lishligi sifati, deganda uning o’z mohiyati bo’yicha, amalga oshirish davri (vakti) bo’yicha, pog’onalar bo’yicha, bo’g’inlar va hokazolar bo’yicha bir qator lokal va xususiy maqsadlarga yoyilishi tushuniladi.
Maqsadning o’zaro munosabat (bog’lanish) da bo’lishlik sifati deganda uning muhimligi jihatdan zanjirlanishi, tartiblanishi tushuniladi. Maqsadning bu jihati barcha lokal, xususiy va yakka maqsadlarni ustuvorligi bo’yicha tartiblash, shuningdek mazkur maqsadlarni amalga oshirish bo’yicha aniq amaliy tadbirlarni ishlab chiqish imkonini beradi.
Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya’ni bir maqsadning boshqa bir maqsadga bo’ysinishi (tobe bo’lishi), yuqori maqsadning quyi maqsadlarga ega bo’lishi (yoyib bo’lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan o’zaro munosabatda bo’lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini tug’diradi. Bunday vazifani bajarish uchun menejment fanida "maqsadlar shajarasi" deb atalgan maxsus usul qo’llaniladi.
"Maqsadlar shajarasi" — bu maqsadlar bilan ularga erishish vositalari o’rtasidagi aloqaning grafik tasviridir. U bo’lajak voqealar o’zaro aloqasining to’da manzarasini tasavvur qilish, aniq vazifalar ro’yxatini olish va ularning nisbatan muhimligi to’g’risidagi axborotga ega bo’lish imkonini beradi. U tashkiliy struktura bilan maqsadlar strukturasi o’rtasida moslashuvni vujudga keltirish yo’li bilan maqsad topshiriqdir. Uni bevosita ijrochilarga yetkazishni ta’minlaydi."Maqsadlar shajarasi" ierarxiya ko’rinishidagi bir necha darajalardan: bosh maqsad; darajali kichik (asosiy) maqsadlar; va xokazolardan tashkil topadi. "Maqsadlar shajarasi"ning tahliliy ishlanmasini mamlakatimiz oldiga qo’yilgan bosh maqsadning qator lokal maqsad­larga bog’liqligi misolida ko’rishimiz mumkin. 1991 yilning 31 avgustida O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi e’lon qilindi. Shunday bir sharoitda respublikada davlat va iqtisodiyotni qayta qurishning bosh maqsadi Prezidentimiz I. Karimov tomonidan quyidagicha aniqlab berildi: “Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo’naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo’lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir”. Bu maqsad nihoyatda murakkab va ko’p qirralidir. Uning amalga oshirilishi siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, huquqiy sohalardagi asosiy maqsadlarga erishilishiga bog’liq. Shu sababli bosh maqsad (BM)ga erishishning aniq yo’nalishlari belgilab olindi va quyidagi to’rt guruhdagi birinchi darajali maqsadlar ajratildi: ijtimoiy-siyosiy sohadagi maqsadlar, ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi maqsadlar, ma’naviyat sohasidagi maqsadlar, xalqaro munosabatlar sohasidagi maqsadlar. Ijtimoiy-siyosiy sohadagi maqsadlar, o’z navbatida, quyidagi ikkinchi darajali maqsadlarga bo’linadi: ma’muriy-buyruqbozlik, avtoritar tuzim mexanizmi va tuzilmalaridan qutilish. Davlat qurilishining demokratik-huquqiy tamoyil va me’yorlariga o’tish, fuqarolik jamiyatiga o’tishning poydevorini qurish va boshq. Ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlar ham o’z navbatida quyidagi ikkinchi darajali maqsadlarga bo’linadi: iqtisodiy faoliyat erkinligiga o’tish, mulkchilikning xilma-xilligiga erishish, narx erkinligini ta’minlash, raqobat kurashiga o’tish. Insonning ishlab chiqarish vositalaridan begonalashuvidan, rejali-taqsimotchilik tizimidan voz kechish. Ko’p tarmoqli iqtisodga hamda bozor munosabatlariga o’tish va boshqalar. Ma’naviyat sohasidagi maqsadlar: aqidabozlik va o’ta siyosatlashtirilgan mafkura hukmronligidan qutilish, mustaqil va yangicha fikrlovchi kishilarni tarbiyalash va boshqa xususiy maqsadlarga erishishi. Xalqaro-munosabatlar sohasidagi maqsadlar: butun dunyo taraqqiyotidan ajralib qolishdan, o’zni chetga olishdan va unga qarshi turishdan voz kechish, jahon hamjamiyatiga kirib borish va uning bilan teng huquqli hamkorlikka yo’l ochish va boshqa kichik maqsadlarga bo’linadi.
Ikkinchi darajali maqsadlarning har biri o’z navbatida quyi bo’g’in maqsadlariga bo’linadi. Masalan, mulkchilikning xilma-xilligiga o’tish maqsadining amalga oshirilishi quyidagi qator tadbirlarni ishlab chiqishga va ularning qaysi birini tanlab olinishiga bog’liq bo’ladi: davlat korxonalarini aksionerlik jamiyatiga aylantirish, uning mol-mulki hisobidan chiqarilgan (emissiya qilingan) aksiyalarni xalqqa sotish, aksiya sotib olgan kishi mulkdorga aylanadi, ijaraga berilgan davlat korxonasini ijarachilar jamoasiga o’zi ishlab topgan puliga yoki qarzga sotib va korxonani jamoa mulkiga aylantirish, bunda yangi mulkdor xalq emas, faqat korxona jamoasi bo’ladi. Davlat mulkini chiqarilgan (emissiya qilingan) sertifikatlar qiymatiga binoan fuqarolarga bepul berish. Bunda mulk xalq o’rtasida taqsimlanadi, chunki sertifikat korxona aksiyasini olish huquqini beradi. Davlat mulkini faqat mehnati bilan tanilgan, ishning ko’zini biladigan, mas’uliyatni zimmasiga oladigan tadbirkorlarga, boshqaruvchilarga (menejerlarga) sotish, bunda ma’lum qatlamgina mulk sohibiga aylanadi. Davlat mulkini xorijiy qarzni uzish evaziga chet el firmalari va fuqarolariga berish, bunda milliy mulk hisobidan xorijiy mulk o’sadi. Davlat mol-mulkini kim oshdi savdosi orqali sotish, bunda ham faqat ma’lum toifadagi kishilargina yangi mulk sohibiga aylanadilar. Shunday qilib, maqsadning tobe bo’lishlik, yoyib bo’lishlik va ranjirlash mumkinligi kabi sifatlari umumiy maqsadni lokal, xususiy va yakka maqsadlarga ajratishga, ularni ustuvorlik darajasi “Maqsadlar shajarasi” yanada yaqqolroq, va tushunarliroq bo’lishi uchun maqsadlarning o’zaro hamkorligini, bir-biriga bog’liqligi va tutashligini daraxt shaklida ifoda etamiz.

Daraxtning o’zagi, tanasi — bu bosh maqsad (BM) Daraxtning shoxlari — bu birinchi darajali asosiy maqsad­lar (1,2,3,4) Shoxlardagi novdalar — bu ik­kinchi darajali kichik maqsad­lar (2.1; 2.2; 2.3; 2.4; 2.5; 2.6) Novdalardagi ninachalar — bu amaliy tadbirlar (2.2.1; 2.2.2; 2.2.3; 2.2.4; 2.2.5; 2.2.6)¹⁶

Boshqarishda maqsadli yondoshuv usuli yoki maqsadli menejment — bu boshqarishning muayyan tizimi bo’lib, unda ikkita unsur bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’ladi, maqsad (pirovard natija); nazorat. Bu usulning mohiyati quyidagicha izohlanadi: bo’lishi shart, amalga oshirish rejasiga ega. Korxonaning uzoq muddatli va strategik maqsadini aniqlash. 1. Natijani baholash 2. Faoliyat sohalari bo’yicha korxonaning umumiy maqsadlarini aniqlash – pog’ona maqsadlari korxonaning strategik rejalashtirishiga taaluqli. Ularni korxonaning yuqori pog’onasidagi menejerlari ishlab chiqadi. Ular korxona istiqbolini belgilash, uning ichki qadriyatlari va rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishga ma’sul bo’lishadi hamda o’rta bo’g’in menejerlari ishlarini boshqaradilar. Ular Prezident, bosh ijrochi direktor yoki vitse-prezident, deb atalishlari mumkin. 2-pog’onadagi maqsadlari oliy va o’rta daraja menejerlari tomonidan belgilanadi. Ular nisbatan uzoq muddatli bo’lmagan, aniq davrga mo’ljallangan maqsadlardir. Odatda, bu maqsadlar korxonaning aniq faoliyat sohalari miqyosida bo’ladi. Bular turkumiga: ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnatni boshqarish, marketing, rentabellik kabi sohalar maqsadlari kiritiladi. Bu sohalar maqsadlari o’z aksini, odatda miqdoriy ko’rsatkichlarda topadi. Masalan, joriy yilda rentabellik darajasini o’tgan yilga nisbatan 10 foizga oshirish yoki mehnat unumdorligini 18 foizga oshirish kabilar. 3 pog’ona maqsadlari — maqsadli boshqaruvning o’zagi hisoblanadi. Bunda maqsadni amalga oshirish bo’yicha amaliy tadbir­lar ishlab chiqiladi, rejalar tuziladi. Bu pog’ona menejerlarining vazifasi — har bir xodim oldidagi maqsadni aniqlash va ularni amalga oshirish bo’yicha aniq usul va vositalarni ishlab chiqishdan iborat. Bu pog’ona maqsadlarini aniqlash ancha murakkab jarayondir. Chunki bu bugungi kunda tashkiliy xarakterga ega bo’lgan qator muammolarni yechishga to’g’ri keladi. Masalan, maqsadni kim belgilashi lozim: ehtimol, maqsadni rahbar belgilagani o’rinlidir, ehtimol, har bir xodim o’z maqsadini o’zi belgilagani ma’quldir, ehtimol, maqsad boshliq bilan itoat etuvchi hamkorligida belgilash to’g’ridir, ehtimol, maqsadni belgilashga chetdan mutaxassis taklif qilingani maqsadga muvofiqdir? Birinchi holda, ya’ni rahbar itoat etuvchining maqsadini belgilasa, bu boshqarish: "Men ma’qul topdimmi, men talab qildimmi — shuni bajar. Vassalom" qabilida amalga oshiriladi, deganidir. Tabiiyki bunday yondoshuv korxonada ixtiloflarning kelib chiqishiga sabab bo’lishi mumkin, chunki itoat etuvchining xohishi, fikri bu yerda inobatga olinmaydi. Bunday yondashuv noto’g’ridir. Hamma gap shundaki, hech qanday rahbar o’z xodimining salohiyatini, qobiliyatini, iste’dodini to’la-to’kis bila olmaydi. Ikkinchi holda, aksincha. Bunda itoat etuvchiga o’z maqsadini o’zi belgilashiga to’la erkinlik beriladi. Biroq, bunda xavfli vaziyatlar vujudga kelishi ham mumkin. Masalan, xodim korxo­naning umumiy maqsadini to’la tushunmay, unga zid maqsadlarni o’zining oldiga vazifa qilib qo’yishi mumkin. Bu narsa xodimning bilim saviyasiga, o’zining imkoniyatlarini to’la anglay olmasligi natijasida ham sodir bo’lishi mumkin. Uchinchi hol maqsadni aniqlashda eng maqbul usul hisoblanadi. Chunki bu usulda maqsadni belgilashda har ikkala tomonning manfaati bilan korxona maqsadining mushtarakligi ta’minlanadi. Bu ishda chetdan mutaxassis taklif etish ham foydadan holi bo’lmaydi. To’rtinchi pog’onada korxonaning erishgan natijasiga, ya’ni maqsad­ning qay darajada bajarilganligiga baho beriladi. Bu vazifani korxonaning yuqori pog’onadagi rahbarlari bajaradi. Nihoyat, maqsadli yondoshuv usulining so’nggi pog’onasida oldindan qabul qilingan rejalarga ayrim tuzatishlar kiritish masalasi turadi. Bunday tuzatishlarga, odatda, hisobga olinmagan omillar natijasida ayrim murakkab maqsadlarning amalga oshmaganligi sabab bo’lishi mumkin.
Maqsadli boshqaruv usuli bir qator afzalliklarga ega. Yaxshi tashkil etilgan maqsadli boshqaruv usuli korxona boshqaruv tizimini takomillashtirishda yordam beradi. Har bir xodim va butun korxonaning yuqori natijalarga erishishiga imkon tug’diradi. Har bir xodim rejasini barcha bo’g’inlar rejalari, shuningdek, korxonaning strategik rejasi bilan uzviy bog’liqligini ta’minlaydi. Rahbarlardan aniq va bajarilishi mumkin bo’lgan maqsadlarni qabul qilishni talab qiladi. Erishilgan natijaga aniq miqdoriy ko’rsatkichlar yordamida obyek­tiv baho berish imkoniyatini beradi. Majburiyat va vakolatlarni xodimlarga taqsimlash yo’li bilan ulardan to’g’ri va samarali foydalanishga yordam beriladi. Xodimlarning xizmat pog’onalari bo’yicha ko’tarilish imkonini beradi. Tadbirkor, ishbilarmon bo’lajak rahbarlar safini aniqlashga imkon tug’diradi. Rahbarlar bilan itoat etuvchilar, rahbarlar bilan rahbarlar o’rtasida munosabatlarning uyg’unligini ta’minlashga va bu jarayonning yaxshilanib borishiga hissa qo’shadi. Itoat etuvchilarning maqsadlarini belgilab beruvchi rahbarlarni oqilona qaror qabul qilishga undaydi, ularning javobgarligini oshiradi, intizomga chorlaydi. Xodim va rahbarlarni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish maqsadida ularning faoliyatini maqsadga muvofiq ravishda harakatga keltiruvchi (motivlashtiruvchi) dalillar, sabablar, vajlar majmuini ko’paytirishga xizmat qiladi va hokazo.