İsmayil haciyev

 
167 
“Vətən  səsi”  qəzetlərində
1
  A.Paşayevin  arxiv  materialları 
əsasında yazdığı “Köçürülmə” adlı silsilə yazıları işıq üzü 
gördü, 1995-ci ildə isə kitab halında çapdan çıxdı.
2
 
Respublika Prezidenti Heydər Əliyev haqlı olaraq o 
dövrü  xatırladaraq,  ürək  ağrısı  ilə  demişdir:  “Hamımız 
yaxşı bilirik ki, o vaxt bizim soydaşlarımız – azərbaycanlı-
lar o yerlərdən, o doğma vətənlərindən, yurdlarından zorla 
çıxarılarkən,  deportasiya  edilərkən  nə  qədər  itkilər  ver-
dilər,  çətinliklərə  məruz  qaldılar,  nə  qədər  insanlar  tələf 
oldular...  Hətta  məlumdur  ki,  bəziləri  burada  yaşaya  bil-
mədilər,  gizli  olaraq  qayıdıb  öz  yerlərinə,  evlərinə  getdi-
lər.  Nə  qədər  əzab,  əziyyət,  çətinliklər  çəkdilər.  Hesab 
edirəm  ki,  bu  da  bizim  xalqımıza  qarşı  edilən  ən  böyük 
ədalətsizlikdir”.
3
 
1948-1953-cü  illərdə  Ermənistandan  azərbaycanlı-
ların  deportasiya  edilməsini  araşdırmaq,  öyrənmək  və  ha-
disələrə hüquqi-siyasi qiymət vermək üçün ölkə prezidenti 
Heydər  Əliyev  “1948-1953-cü  illərdə  azərbaycanlıların 
Ermənistan  SSR  ərazisindəki  tarixi-etnik  torpaqlarından 
kütləvi  surətdə  deportasiyası  haqqında”  tarixi  fərman  (18 
dekabr  1997-ci  il)  vermişdir.
4
  Bu  fərman  xalqımızın  qə-
dim  zamanlardan  toplum  halında  yaşayış  yerləri  olan 
Göyçə-Zəngəzur, İrəvan, Çuxur-Sədd, Dərələyəz, Ağbaba 
və  yüzlərlə  unudulmuş  ata-baba  yurdlarının  yenidən  təd-
qiq  olunması,  bu  diyarda  yaşayanların  başına  gətirilən 
sonsuz  bəlaların  ətraflı  şəkildə  öyrənilməsi,  saxtalaşdırıl-
mış  tariximizin  bərpası,  tarixi  həqiqətlərin  aşkara  çıxarıl-
                                           
1
 “Respublika” qəzeti, 1991, 13 aprel; “Vətən səsi” qəzeti, 1991, 8, 17, 22, 
28 may. 
2
 Paşayev A. Köçürülmə. Bakı, 1995. 
3
 “Azərbaycan” qəzeti, 1997, 28 may. 
4
 Yenə orada, 1997, 19 dekabr. 

---

 
168 
ması üçün qiymətli, əvəzsiz tarixi sənəddir.  
Ölkə Prezidentinin bu tarixi fərmanı imkan verəcək 
ki, azərbaycanlıların öz tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi 
surətdə deportasiyası hərtərəfli tədqiq edilsin, Azərbaycan 
xalqına qarşı dövlət səviyyəsində həyata keçirilmiş bu ta-
rixi  cinayətə  hüquqi-siyasi  qiymət  verilsin  və  o,  beynəl-
xalq ictimaiyyətə çatdırılsın. 
Ermənistanın  müxtəlif  yerlərindən  Azərbaycana 
doğru  istiqamətlənən,  hər  dəfə  azərbaycanlıların  qədim 
yurdlarından,  dədə-baba  ocaqlarından  didərgin  salınması 
ilə nəticələnən qaçaqaçların hamısında Naxçıvan da keçid 
yeri olub. Göyçə mahalından, Gümrü elindən, Vedibasar-
dan,  Dərələyəzdən,  Zəngəzurdan,  Mehri  dərəsindən  köç 
edənlərin  böyük  əksəriyyəti  ilk  növbədə  bura  üz  tutublar. 
Naxçıvan  Ermənistan  yaylası  ilə  böyük  Azərbaycan  ara-
sında körpüyə dönüb.
1
 
1948-1953-cü  illər  deportasiyasında  da  Naxçıvan 
həm  keçid  yeri  vəzifəsini  yerinə  yetirmiş,  həm  də  zorla 
köçürülənlərə öz qoynunda yer vermişdir. Qanunla Naxçı-
vana köçürülmə nəzərdə tutulmasa da, aldadılan kəndlilər 
Naxçıvana pənah gətirmişlər. Həmin dövrdə rəsmi cədvəl 
üzrə  köçürülənlərdən,  qeydiyyata  alınan  əhalidən  başqa, 
xeyli əhali də özbaşına Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına 
köçmüşdür. 
 1948-1953-cü illərdə Ermənistandakı azərbaycanlı-
lar  Azərbaycan  hökumətinə,  Naxçıvan  rəhbərlərinə  müra-
ciət  edərək  xahiş  edirdilər  ki,  onların  Naxçıvan  Muxtar 
Respublikasında yerləşdirilmələrinə köməklik göstərsinlər.
  
Zəngibasar  rayonunun  Elyas  kəndinin  220  nəfər 
kolxoz üzvü Naxçıvan Muxtar  Respublikasının indiki  Şə-
                                           
1
 Həbibov İ. Keçid yeri //Didərginlər, Bakı, 1990, s. 303. 

---

 
169 
rur rayonunun Şəngiley ərazisinə və Dərəkənd kəndlərinə 
150  təsərrüfatın  köçməsini  xahiş  edirdilər.  Naxçıvan  Vi-
layət Komitəsinin katibi Y.Yusifov AK(b)P  MK qarşısın-
da məsələ qaldırırdı ki, həmin təsərrüfatların və əlavə 150 
təsərrüfatın  da  (cəmi  300  təsərrüfat)  Noraşen  rayonunda 
qəbuluna icazə verilsin.
1
  
1949-cu  ilin  sentyabrında  Sisyan  rayonunun  Şəki 
kəndinin  kolxozçuları  da  Azərbaycan  SSR  Nazirlər  So-
vetinə göndərdikləri ərizədə onlara Şahbuz rayonuna köç-
məyə icazə verilməsini xahiş edirlər.
2
 
1950-ci  ilin  fevralında  respublika  Köçürmə  İdarəsi 
Naxçıvan Vilayət Komitəsi və Nazirlər Sovetinin 1950-ci 
ilin yazında 500 təsərrüfatın Ermənistan SSR-dən Noraşen 
rayonuna  köçürülməsinə  icazə  vermək  barədəki  xahişinə 
cavab olaraq bildirirdi ki, hazırda rəsmən yalnız Kür-Araz 
ovalığına  köçürmədən  danışılmasına  baxmayaraq,  Nax-
çıvan MSSR Ermənistan SSR-in Qarabağlar, Vedi, Artaşat 
rayonlarından  özbaşına  gələn  azərbaycanlı  əhalini  qəbul 
edir.  Onların  arasında  Kür-Araz  ovalığına  köçürmə  bileti 
olanlar  da  vardır.  Köçürmə  idarəsi  Naxçıvan  MSSR 
rəhbərliyini  xəbərdar  edirdi  ki,  gələcəkdə  bu  cür  hallara 
yol verməsin.
3
 
Ermənistanın  Qurdqulu  (indiki  Oktamberyan)  ma-
halının  Kərimarxı,  Hacıbayramlı,  Xeyirbəyli,  Şavarat 
kəndlərinin  əhalisi  Azərbaycanın  bir  sıra  rayonları  ilə 
yanaşı, Naxçıvanın Əliabad, Didivar və Şıxmahmud kənd-
lərinə də köçmüşlər.
4
 
Ümumiyyətlə,  deportasiya  illərində  Ermənistandan 
                                           
1
 Paşayev A. Göstərilən kitabı, s. 30. 
2
 Yenə orada. 
3
 “Azərbaycan” qəzeti, 1997, 11 iyul. 
4
 “Elturan” jurnalı, 1992, №1, s.18. 

---