J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

12

---

1.3. M illiy iqtisodiyot rivojlanishida xalqaro moliya
munosabatlarining roli va ahamiyati
Jah o n iqtisodiyotining rivojlanish jaray o n i xalqaro moliya 
m u n o sab atlarin in g rivojlanish evolutsiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. 
X alqaro m oliya m unosabatlari ja h o n xo'jaligining shakllanishi ja- 
rayonida alohida o ‘rin tutadi.
X alqaro moliya m unosabatlari asta-sek in ja h o n xo‘jaligining 
tarkibiy elem entiga aylana bordi. H ozirgi vaqtda xalqaro moliya 
m unosabatlari ni jah o n xo‘jalig in in g rivojlanishi natijasida shakl- 
langan m ustaqil iqtisodiy tizim sifatida baholash m um kin.
Jahon xo‘jaligi bozor iqtisodiyotining obyektiv qonuniyatlariga 
b o ‘ysunuvchi xalqaro moliya m unosabatlari orqali o ‘zaro bog'liq 
m illiy iqtisodiyotlar yig‘indisi sifatidagi global iqtisodiy tizim dir.
Jahon xo‘jaligining barq aror rivojlanishida alohida olingan 
m illiy iqtisodiyotlar holati nuihim o ‘rin tu tadi. C h u n k i, milliy 
iqtisodiyotlar ja h o n iqtisodiyotining asosiy subyekti hisoblanadi.
M illiy iqtisodiyotning rivojlanishida u n in g tashqi dunyo bilan 
aloqalari holati, m am lak atn in g xalqaro m oliya m unosabatlaridagi 
ishtiroki m u h im o ‘rin tutadi. M am lak atn ing xalqaro moliya m u ­
nosabatlaridagi ishtirokining kuchayishida xalqaro moliya m u- 
nosab atlarini am alga oshirish m ex anizm larin i sam arali tarzda 
tashkil etish bilan uzviy bog‘liqdir.
Ta’kid lash jo izki, xalqaro m oliya m u n o sab atlarin in g predm eti 
ikkita m u h im tarkibiy qism ni o ‘ziga q am rab oladi, ya’ni xalqaro 
m oliyaviy m unosabatlar va ularn i am alga o sh irish m exanizm i. 
M a’lum ki, m am lakatlar o ‘rtasidagi xalqaro m oliya m unosabat­
lari m uayyan m exanizm orqali am alga o sh irilad i, bu nd a xalqaro 
tash k ilo tlar to m o n id an belgilangan m e’yoriy norm alar, davlat- 
lararo darajadagi sh artn o m a va bitim lar, m a m lak atlar o ‘rtasida 
o ‘zaro qabul qilingan kelishuvlarga am al qilinadi.
X alqaro m oliya m unosabatlari m exanizm iga huquqiy n o rm a­
la r va u la rn i am alga oshirish vositalari (shartnom alar, kelishuvlar, 
bitim lar, rezolyutsiya va konvensiya) xalqaro iqtisodiy m unosabat-
13

---

larn i rivojlantirishga qaratilgan yo‘l-yo‘riqlarni am alga o shirish ni 
m uvofiqlashtiruvchi xalqaro moliya tash k ilo tlari kiradi.
X alqaro m oliya m u n o sab atlari ja h o n xo‘ja lig i tiz im id a tez- 
tez ta k ro rlan ib tu ru v ch i tu rli xil d arajad ag i kom pleks, alo h id a 
o lin g an b ir m am lak at va u la rn in g hududiy b irlash m alari va 
subyektlari, alo hida ta sh k ilo tla r o ‘rtasid ag i alo q alarn i o ‘z ichiga 
oladi.
X alqaro moliya m unosabatlari tuzilm aviy jih atd an quyidagi- 
la rn i o‘rganishni taqozo etadi:
— xalqaro valuta m unosabatlari;
— xalqaro iqtisodiy integrätsion jarayonlar;
— xalqaro savdo m unosabatlari;
— investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati;
— m am lakatlar to io v balanslarini boshqarish;
— xalqaro hisob-kitoblarni am alga oshirish;
— xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshqalar.
X alqaro moliya m un o sabatlarining obyektiv asosini xalqaro
m ehnat taqsim oti va jaho n xo‘jaligi h am d a undagi iqtisodiy alo- 
qalar tizim i tashkil qiladi. Hozirgi zam on jah o n xo‘jaligi m il- 
liy iqtisodiyotlar yig‘indisidan iborat bo‘lgan global iqtisodiy 
tizim b o ‘lib, bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga, xalqaro 
m ehnat taqsim otiga, ishlab chiqarish va kapitalning xalqaro ha- 
rakatiga muvofiq tarzd a o ‘zgarib boradi.
X alqaro moliya m unosabatlari rivojlanishining m illiy iqtisodi- 
yotga ta ’siri quyidagi m uhim xususiyatlar orqali nam oyon b o ‘ladi:
•
Moliyaviy globallashuv jarayoni. M azkur jarayon quyidagi 
o ‘zgarishlarni o ‘z ichiga qam rab oladi:
— m am lakatlarni ja h o n iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish;
— ishchi kuchi, texnologiya, kapital, rnahsulotlar va xizm at- 
larn in g global bozorlarini b arp o etish;
— ja h o n xo‘jalik aloqalarining global in fratuzilm asini yara- 
tish;
— xalqaro m oliya m unosabatlari bilan m illiy iqtisodiyotning 
q o id alarini universallashtirish;
14

---

~ yirik ishlab chiqarishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish 
ta rm o q larin i vujudga keltirish.
• Iqtisodiy integratsion h u du d va b irlash m alarn in g tashkil 
topishi. M illiy iqtisodiyotlarning xalqaro m ehnat taqsim otiga asos­
langan holda iqtisodiy jih atd an birlashish jarayoni hisoblanadi.
• X alqaro moliya bozorlaridagi o ‘zgarishlar. M illiy iqtisodi- 
yotda faoliyat ko‘rsatayotgan m oliya in stitu tlarin in g jah o n moliya 
bozorlaridagi ishtirokini m uvofiqlashtirib boradi.
• G lobal raqobatlashuv ja ra y o n in in g keskinlashuvi. Ushbu 
holat, m illiy iqtisodiyotlar to m o n id an ja h o n bozorlarida o ‘rin 
egallash uchun yuqori sifatli m ahsulo tlar ishlab chiqarish va ular- 
ni sotish jarayonida vujudga keladi.
• T ransm illiy korporatsiyalar va tran sm illiy b an k lar rolining 
ortib borishi. Bu holat, ja h o n iqtisodiyotida transm illiyiashish j a ­
rayoni kuchayishi, ya’ni, alohida m am lak atlarg a yoki bir nechta 
m am lakatlarga tegishli xalqaro kom paniyalar va b an k lar faoliyati- 
n in g rivojlanishi, ular to m o n id an xorijiy filiallarn in g kengaytirili- 
shi orqali yuzaga keldi.
• M am lakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtiri- 
lishi. M azkur holat, m illiy iqtisodiyotning tashqi dunyo uchun 
ochiqlik darajasi orqali ifodalanadi. B unda, xalqaro moliya m uno- 
sab atlarin ing ishtirokchilari uch u n m uayyan shart-sh aroitlarn in g
yaratilishi, xususan, xalqaro savdoda bojlarning pasaytirilishi, 
xorijiy investorlarni keng jalb etishga qaratilgan qulay investitsiya 
m u h itin in g yaratilishi ham da valuta cheklovlarining bekor qilini- 
shi kabi ta dbirlar am alga o shirilishi m u h im o ‘rin tutadi.
• Tashqi iqtisodiy alo q alarn in g xalqaro m e ’yoriy-huquqiy ba- 
zasini qabul etilishi.
• M am lakatlar oTtasidagi moliyaviy m unosabatlarni xalqaro 
jih a td a n tartibga solish va nazorat qilish tiz im in in g tashkil qili- 
nishi.
A lohida olingan m illiy iqtisodiyotning xalqaro moliya m uno- 
sabatlaridagi ishtirokini bir n ech a m iqdoriy ko‘rsatkichlar bilan 
tavsiflash m um kin:
15

---

— eksport kvotasining m iqdori, bun d a eksport hajm i Y M M ga 
nisb atan foizda hisoblanadi;
— im p o rt kvotasining m iqdori, bu n d a im port hajm i Y M M ga 
n isbatan foizda hisoblanadi;
— tashqi savdo kvotasining m iqdori, bunda tashqi savdo aylan- 
masi hajm i Y M M ga n isbatan foizda hisoblanadi.
M azkur ko‘rsatk ichlarni hisoblash asosida m am lak atning
xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokini baholash m u m kin .
Jahon iqtisodiyotida ro‘y bergan o ‘zgarishlar xalqaro moliya m u- 
nosabatlarining istiqbolda rivojlanish tendensiyalarini belgilab berdi:
— xalqaro moliya m unosabatlari sohasida ikki to m o nlam a 
m unosabatlardan ko£p to m o n lam a m unosabatlarga o ‘tish;
— ja h o n xo‘jaligida xalqaro m ehnat taq sim o tin ing chuqur- 
lashuvi;
— xalqaro savdo m u n o sab atlarin in g a n ’anaviy tovarlar sav- 
dosidan m illiy ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita xizm at 
ko‘rsatish vositasiga aylanib borishi;
— kapital m igratsiyasining globallashuvi;
— hududiy iqtisodiy integratsiya jarayo nlarinin g yanada ken- 
gayishi va jadallashuvi.
X alqaro moliya m unosabatlari rivojlanishida kapitalning 
xalqaro harakati, ayniqsa, to ‘g‘ridan to ‘g‘ri xorijiy investitsiyalar 
shaklida u yoki bu m am lakatga kirib borishi, shuningdek, xalqaro 
savdoning m ahsulotlar, turli x izm atlar ko‘rsatish, texnologiyalar 
sohasidagi rivoji ijobiy om il sifatida ta ’sir ko'rsatm oqda.
Jah o n savdosining o ‘sishi, ishlab ch iq arish n ing ixtisoslashuvi 
va kengayishi, xalqaro kapital h arak a tin in g rivoji, chegaralararo 
tovarlar, x izm atlar h am d a ishchi k uchi m igratsiyasi xalqaro m oli­
ya m u n o sabatlarining rivojlanishiga, shuningdek, ja h o n moliya 
b ozorlarining taraqqiy etishiga h am d a transm illiy korporatsiyalar 
faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa 
ja b h alarin i jadallashuviga im kon yaratdi
Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro m oliyaning vazi- 
falari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish m um kin:
16

---

— m illiy iqtisodiyotlarning yagona xalqaro tizim ga integratsi- 
yalashuvini ta ’m inlash;
— xalqaro savdo h am d a tovarlar, x izm atlar va kapital ayir- 
bosh lash n in g oqilona h arak a tin i tashkil etish;
— m illiy iqtisodiyotlarni xalqaro iqtisodiy va moliyaviy 
o‘zgarishlarga m oslashtirish;
— m am lak atlarn in g m illiy moliyaviy siyosatini yuritishida 
tavsiyalar berish.
X alqaro moliya m un osabatlari tarkibiga xalqaro aylanm aga 
kelib tu sh g an va xalqaro iqtisodiy m unosabatlarda, ya’ni rezi- 
d en tlarn in g tashqi dunyo bilan yuzaga keladigan m unosabatlarida 
qo ‘llaniladigan moliyaviy m u n osabatlar tizim i kiritiladi. X alqaro 
m oliya quyidagilarga x izm at qiladi:
— b irin ch idan, turli m am lak at rezidentlari o ‘rtasidagi iqti­
sodiy aloqalarga va o ‘zaro ham korlikka;
— ik k in ch id an , ja h o n m a m lak atlarin in g turli xil moliyaviy 
in stitu tlar bilan yuzaga keladigan o 'zaro m unosabatlariga;
— u ch in ch id an , turli m am lak a tlar rezid en tlarin in g xalqaro 
m oliya bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jah o n iqtisodiyoti globallashuvi sharoitida xalqaro moliya m u ­
nosabatlari tobora rivojlanib borm oqda. B unda, avvalo m a m ­
lak atlar o ‘rtasidagi savdo m u no sab atlarin in g taraqqiy etishi alo- 
h id a o ‘rin tutm oqda. Ushbu holat o ‘z navbatida xalqaro valuta 
m u nosabatlari va xalqaro h isob -k ito b larning rivojlanishiga ijobiy 
ta ’sir ko‘rsatm oqda.