Jahon tarix

2.2. Qadimgi rus davlatidagi quyi ijtimoiy guruhlarning huquqiy holati
Kiev Rusining qishloq aholisining asosiy qismi smerdlar edi. Ba’zi tadqiqotchilar barcha qishloq aholisini smerdlar deb atashgan deb hisoblashadi. Boshqalar, smerdlar mulklarda yashagan va allaqachon feodallarga qaram bo‘lib qolgan dehqonlarning faqat bir qismi deb hisoblashadi. "Rossiya pravda" da smerdlarning huquqiy imkoniyatlarini cheklash haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Shu bilan birga, ular sodir etilgan jinoyatlar uchun erkin aholi toifasi bilan bir xil miqdorda jarima to‘lagan normalar mavjud. Biroq, qadimgi rus manbalarida knyazlar smerdli qishloqlari bo‘lgan boyarlarni afzal ko‘rganligi qayd etilgan. Bu shuni ko‘rsatadiki, smerdlarning muhim qismi oxir-oqibat shahzodaga doimiy qaram bo‘lib qolgan⁴⁰.
Rossiyada quldorlik ishlab chiqarish usuli hukmron boʻlmaganligi sababli quldorlik keng tarqalmagan va faqat ijtimoiy tuzilma sifatida qaralgan. Bu, birinchi navbatda, qulni parvarish qilish juda qimmat bo‘lganligi bilan bog‘liq edi, chunki uzoq qish davomida qullar ko‘p miqdorda iqtisodiyotda foydalana olmadilar. Rossiyada qullikning tarqalishiga, shuningdek, erkin jamoa a’zolarining kuchlari tomonidan mavsumiy ishlarni bajarishga yordam beradigan etarlicha rivojlangan jamoa aloqalari to‘sqinlik qildi. Shuning uchun Rossiyada quldorlik aniq patriarxal xususiyatga ega edi. "Qullar va xo‘jayinlar o‘rtasidagi munosabatlarning patriarxal uslubi aniqlandi", deb ta’kidlaydi I.Ya. Froyanov, - qul egasining ijtimoiy mansubligi, oddiy odamlar uchun eng xos bo‘lgan - qul olishga muvaffaq bo‘lgan dehqonlar va hunarmandlar "⁴¹
Ushbu toifadagi aholining huquqiy maqomini belgilash uchun qul, xizmatkor va serf atamalaridan foydalanilgan. Ba’zi tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bu atamalarning kelib chiqishi turlicha bo‘lgan: xizmatkorlar va krepostnoylar qabiladoshlaridan, qullar esa harbiy asirlardan chiqqan. Asirlikdan tashqari, qullikning manbai qulning tug‘ilishi edi. Jinoyatchilar ham qullarga aylanishgan. Qaramog‘idagi shaxs (sotib olish) xo‘jayinidan muvaffaqiyatsiz qochish yoki o‘g‘irlik sodir bo‘lgan taqdirda qul bo‘lishi mumkin edi. Qadimgi rus manbalarida hatto o‘z-o‘zini qullikka sotish faktlari haqida ma’lumotlar mavjud.
Manbalar ularni boshqacha chaqiradi: odamlar, odamlar, syabrlar, smers. Eng ko‘p ishlatiladigan so‘z "smerd". Ba’zi tadqiqotchilarning ­fikricha , barcha bepul qishloq aholisi smerdlar deb atalgan. Boshqalar, smerdlar allaqachon feodallarga ma’lum bir qaramlikda bo‘lgan dehqonlarning bir qismi deb hisoblashadi⁴².
"Smerds" ning huquqiy maqomi to‘liq aniq emas. "Rus haqiqati" hech bir joyda smerdovning huquqiy qobiliyatini cheklash haqida gapirmaydi ­, ular bepul fuqarolar uchun odatiy bo‘lgan jarimalarni to‘lashlari haqida ko‘rsatmalar mavjud. Ammo smerdlar haqidagi guvohliklarda ularning tengsiz pozitsiyasi, qishloqlarni smerdlar bilan "ma’qullaydigan" knyazlarga doimiy bog‘liqlik sirg‘alib ­ketadi . Smerdning meros huquqi cheklangan , ­vafotidan so‘ng, o‘g‘illari yo‘qligida, mulk shahzodaga o‘tadi, qizlari esa faqat mahrni olishadi, shunga o‘xshash vaziyatda boyar yoki jangchining mulki esa shahzodaga ­o‘tadi . qizlari ("Katta haqiqat" ning 90-91-moddalari) . Boshqa ma’lumotlarga ko‘ra ­, smerd shaxsan erkin shaxs sifatida ishlaydi, u ­mustaqil uy xo‘jaligini boshqaradi, erkin odamlarga xos jarimalarni to‘laydi ­, bir patrondan ikkinchisiga o‘tish huquqiga ega, otini o‘g‘irlagani uchun 2 grivna miqdorida jarima belgilanadi. va boshqalar⁴³.
Xristianlik ta’siri ostida erga o‘rnashib olgan serflarning bir qismi sifatida krepostnoylarning ­mavqei engillashdi. XI asrda qo‘llanilgan . biz allaqachon pragmatik sabablarga ko‘ra krepostnoy shaxsini himoya qilish ­haqida gapirishimiz mumkin. XII asrda . ularning mulkka bo‘lgan, savdo-sotiq bilan shug‘ullanish huquqi (egasining nomidan) tan olinadi va o‘z xo‘jayinidan bolalarni asrab olgan qul ­o‘z o‘limidan keyin bolalari bilan birga erkinlikka ega bo‘ladi. Cherkov ­serflarni o‘ldirish uchun ta’qiblarni kuchaytiradi . Qullik krepostnoylarning ma’lum huquqlari, birinchi navbatda , yashash va mulk huquqi tan olinishi bilan og‘ir shaxsiy qaramlik shakllaridan biriga aylanadi ⁴⁴.
Xo‘jayinning ma’muriy xizmatida ko‘tarilgan va uning nomidan qaram aholining boshqa toifalariga qo‘mondonlik qilish huquqiga ega bo‘lgan serflar qatlami paydo bo‘ldi. Knyaz yoki boyar hovlisida serfs-tiunlar hukumatda muhim rol o‘ynay boshladilar, ularni o‘ldirish ­erkin odam kabi 40 grivna jarima bilan jazolandi. Boyar tiun sudda "vidok" - guvoh sifatida ishtirok etishi mumkin edi, lekin "tinglash" - kafil emas, chunki faqat erkin shaxs kafil bo‘lishi mumkin edi⁴⁵.
Kiev Rusining yarim erkin aholisining eng katta guruhi smerdlar, ya’ni davlat ( "knyazlar") erlarida "o‘tirgan", o‘lpon to‘lagan va knyaz foydasiga majburiyatlarni bajargan shaxsan erkin dehqonlar edi (transportni etkazib berish). knyazlik ma’muriyatining ehtiyojlari, shaharlar va istehkomlar qurilishi va boshqalar).
Oʻz ijtimoiy muhiti bilan “qonuniy” aloqasini yoʻqotgan kishilar (yeri va ishlab chiqarish vositalaridan ayrilgan sobiq smerdlar, bankrot savdogarlar, cherkov xizmatlarini bajara olmagan ruhoniylar, taxtga ega boʻlmagan knyazlar) chetlanganlar edi⁴⁶.
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, qonun ularni ozod odamlar sifatida himoya qildi.
Sotib olishlar er egasidan olingan naqd kredit ("Dam") hisobidan ishlashi kerak bo‘lgan sobiq smerdlar guruhi deb ataldi.
Huquqiy maqomga ko‘ra, Ryadovichi ikki shaklda - mehnat shartnomasi va kredit shartnomasida amal qiladigan maxsus shartnoma - "yaqin" bilan qonuniy ravishda o‘z boyliklarini rasmiylashtirib, iqtisodiy qullikka tushib qolgan odamlarga yaqin edi.
Qadimgi rus shaharlarida aholi ikki asosiy toifaga bo‘lingan - shahar aristokratiyasi (knyazlar va boyarlar, knyazlik ma’muriyati, badavlat savdogarlar, badavlat hunarmandlar, katta boylik qo‘llarida to‘plangan eng yuqori ruhoniylar) va shahar quyi tabaqalari ( hunarmandlar, mayda savdogarlar, xizmatchilar).
Bu odamlarning aksariyati X-XI asrlarda. xo‘jayinlariga qaram edi (u ularning erlarida yashagan). Rossiyada shahar aholisining muhim qismi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida band bo‘lgan aholidan iborat edi⁴⁷.
Kiev Rusidagi eng muhim ijtimoiy-siyosiy kuchlardan biri dastlab dunyoviy hokimiyatga iqtisodiy qaram bo‘lgan rus pravoslav cherkovi edi. Ammo keyin cherkov yerning egasiga aylandi, ya’ni u ma’lum bir iqtisodiy mustaqillik ola boshladi. Kiev knyazlari cherkovga nafaqat mulk, balki yer ham berdilar. Oxir-oqibat ushr knyazlik daromadining ulushidan maxsus o‘lponga aylandi, cherkovlar o‘zlarining ushr amaldorlari orqali mustaqil ravishda yig‘a boshladilar.
X-XII asrlarda. Qadimgi rus jamiyatida vassal munosabatlar faol shakllangan: sadoqatli xizmat uchun knyaz o‘zining boyarlari va jangchilariga shaharlar va qishloqlarni berdi. Hudud emas, balki soliqlarni undirish huquqi berilgan. Yerni meros qilib berish va uni knyazning roziligisiz begonalashtirishni nazarda tutmagan feodal mulkdorlikning mahalliy shakli mana shunday rivojlandi. Keyinchalik, taqsimot merosga ega bo‘lib bormoqda - irsiy egalik, erkin begonalashtirilishi mumkin (sotish, meros qilib olish, hadya qilish).
Kiyev Rusida feodal xo‘jalik munosabatlarini o‘rnatish jarayoni, umuman olganda, umumiy Yevropa tendentsiyalariga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa-da, uning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor edi. Birinchidan, Qadimgi Rossiya davlatida feodalizm ibtidoiy jamoa tuzumi asosida vujudga keldi, Sharqiy slavyan jamiyati rivojlanishning quldorlik bosqichidan oshib ketdi. Ikkinchidan, xususiy mulkchilik an’analari qadimdan ildiz otgan Yevropaga nisbatan feodallashuvning rivojlanish sur’ati sekin edi; uchinchidan, yirik yer egaligining paydo boʻlishi va shakllanishi dehqonlarning ommaviy yersiz qolishiga olib kelmadi, chunki davlat hududida aholi yashamaydigan, iqtisodiy jihatdan oʻzlashtirilmagan yerlarning sezilarli miqdori mavjud edi⁴⁸.


XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, Yaroslav Donishmand hukmronligining eng muhim yutug‘i Rossiya tarixida birinchi marta yagona milliy qonunlar kodeksi - "Rossiya pravdasi" ("Pravda Roskaya", ba’zan) nashr etilgani bo‘ldi. " Pravda Yaroslav" deb nomlangan). Bu holatda "haqiqat" bugungi ma’noni anglatmaydi, balki "qoida - boshqarish, boshqarish", ya’ni so‘zma-so‘z "adolat" yoki "qonun" fe’lidan olingan shakldir.
Yagona qonunlar to‘plami davlat hayotini tartibga solib, barcha Sharqiy slavyan erlarining milliy birligini ta’kidladi. U barcha qonun va urf-odatlardan ustun turgani uchun davlatning umumiy manfaatlariga zid bo‘lganlarni yo‘q qildi. Keyinchalik Yaroslavning vorislari kodeksni yangi qonunlar bilan to‘ldirishdi.
"Rus haqiqati"ning nashr etilishi qonun chiqaruvchi hokimiyatlarning knyazlarga o‘tkazilishini, rivojlangan davlat tuzumiga xos bo‘lgan yozma qonunlarning xalq urf-odatlari ustidan hukmronligining boshlanishini belgilab berdi.
"Rus haqiqati" asosan fuqarolik munosabatlarini tartibga solgan, jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik va sud ishlarini yuritish tamoyillarini (xususan, o‘n ikki fuqarolik sudyasini saylash) o‘rnatgan. Hozirgi vaqtda uning matni Qadimgi Rossiyadagi davlat va ijtimoiy tuzilma, o‘sha davrdagi rus xalqining turmush tarzi haqida tasavvur beradigan muhim tarixiy manbadir.
XVIII-XIX asrlar rus adabiyotining mashhur namoyandasi yozganidek. Qadimgi rus yilnomalarini o‘rganishni yaxshi ko‘rgan N. M. Karamzin (ba’zida uni xato qilib tarixchi deb atashadi, garchi o‘sha paytda tarix maxsus fan sifatida rivojlanmagan bo‘lsa ham), "Rus haqiqati" har bir sub’ektning shaxsiy xavfsizligi va mulkiy huquqlarini ta’kidladi. shahzoda. Asosan ijtimoiy boshqaruvning demokratik tamoyillarini belgilab bergan "Rus haqiqati " an’anaviy qadimiy slavyan g‘oyalariga asoslangan bo‘lib, dastlab rus xalqi o‘z mentalitetiga ko‘ra evropalik bo‘lganligining o‘ziga xos namunasidir .
Ya’ni, qadimgi rus dunyoqarashidagi asosiy qadriyat inson shaxsiyati, uning qadr-qimmati va sifati edi. Inson qanchalik tashabbuskor, faol, mard bo‘lsa, jamiyat tomonidan shunchalik qadrlanar va bu fazilatlar xizmatdagi mehnatsevarlikdan, umumiy intizomdan muhimroq hisoblangan.
Yaroslav Donishmandning hukmronligi bejiz Qadimgi Rossiya davlatining paydo bo‘lishi deb atalmagan: hududlarning sezilarli darajada kengayishi, sulolaviy nikohlar orqali xalqaro munosabatlarning mustahkamlanishi, Vizantiya imperiyasidan cherkov avtonomiyasining qo‘lga kiritilishi, madaniyatning gullab-yashnashi, keng ko‘lamli qurilish. maktablar va ibodatxonalar, birinchi huquqiy kodeksning yaratilishi.