Jismoniy tarbiya nazariyasi va
Yüklə 4,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Jismoniy madaniyatning faoliyat turi
sifatida — insonning o ‘ziga xos, maqsadga muvofiq harakat faolligini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, bu fanda inson harakat faoliyatining aniq shakllari k o ‘rsatilgan. Jismoniy madaniyatga ham m a shakldagi harakatlar kirib qolmasdan, balki inson foydali faoliyatining aniq mashqlari kiradiki, bular hayotda kerakli harakat ko‘nikma va malakalarni tashkil toptira oladigan, hayot uchun ahamiyatli bo‘lgan, jismoniy sifatlarning yo‘naltirilgan holda rivojlanishini ta’minlay oladigan, insonning sog‘lig‘i va ish qobiliyatini yuqori darajada ushlab tura oladigan boMsin. Bunday jismoniy madaniyat faoliyatining asosiy unsurlari, jismoniy mashqlar deb nom olgan. Tarixiy tekshirishlarning ko‘rsatishicha, jismoniy m ada niyatga ta ’sir ko‘rsatuvchi harakat shakllari, mehnat faoliya tining birinchi unsur shakllarini qaytargan holda, ko‘proq jismoniy mehnat xarakterida bo‘lgan. Jismoniy madaniyatning keyingi rivojlanish jarayonida, ko‘proq harakat va faoliyatning maxsus (o ‘yin, sport, gimnastika va h.k.) madaniy ta ’lim, tarbiyaviy, sogiomlashtirish va boshqa vazifalarni hal etish uchun, maxsus ,,tuzilgan“ shakllarini o ‘z ichiga oladi. Bu esa, oqibatda jism oniy madaniyat m eh n at bilan o ‘z aloqasini to‘liqligicha yo‘qotdi, degan so‘z emas. Yuqorida aytilganidek, jismoniy madaniyat amaliy tom ondan, m ehnat amaliyotiga tayyorlash vositasi sifatida qoladi. Jismoniy madaniyat mehnat operatsiyalarini tez egallab olishni ta ’minlaydi, unumli mehnat qilishni hamda hayotda amaliy vazifalarni yechish uchun kerak bo‘ladigan ko‘nikma va malakalarni, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni va yuqori ish qobiliyatini ta’minlaydigan jismoniy tayyorgarlikka olib keladi. 2. Jismoniy madaniyat — jamiyat tomonidan moddiy va m a’naviy boylikni, jismoniy madaniyat faoliyatini samarali ravishda ta’minlash natijasidir. Jismoniy madaniyatning rivojlanishidagi har bir bosqichda inson hayotiy talablarini qondiradigan boylik sifatidagi mazmuni rivojlanib bordi. Bu yerda so‘z jismoniy madaniyatning hozirgi kunda ko'p tarqalgan usullari: gimnastika, sport turlari, sport o ‘yinlari, jism oniy m a sh q lar m ajm uyi sifatida jism oniy madaniyatning amaliy va boshqa bo‘limlari haqida boradi. Ijtimoiy hayot va faoliyatning uzoq rivojlanish yoMida, jismoniy madaniyatning mazmuni va shakli ham asta-sekin farqlanib bordi (ta’lim va tarbiya, moddiy ishlab chiqarish va xizmat faoliyati, kundalik hayotda va dam olishda, meditsina va b.q). Bu esa jismoniy madaniyatda, ko‘pgina ijtimoiy yo'nalishga ega boigan bilimlarni maktabda, ishlab chiqarishda, turmush- da, rekreativ davolashda jism oniy m adaniyatning tashkil topishiga olib keladi. Bularning ilmiy-amaliy tomondan ishlab chiqilishi, metodik va texnik va boshqa tomondan boyishi, jis moniy madaniyatning vosita va uslublaridan saniarali ravishda foydalanish sohasidagi t a ’lim-tarbiya, sog‘lomlashtirish va boshqa vazifalarni ijobiy holda amalga oshirishda jamiyat va shaxs uchun o ‘z ta’sirini orttirdi va bugungi kunda yana ham o ‘z salohiyatini oshirmoqda. Shuning bilan bir qatorda, madaniy boylik predmeti sifa tida, uni tarkibiy qismining ahamiyati ortib bormoqda. Maqsadga muvofiq, ishlab chiqilgan harakat faoliyatining turlari, jismoniy madaniyat sohasida boyliklar, bevosita maxsus amaliy bilimlar, tamoyillar, jism oniy mashqlarni bajarish qoidalari va uslubiyati, etika normalari, jismoniy madaniyat sohasidagi faoliyat jarayonida kishilar o ‘rtasidagi munosabatlarda n am o y o n b o ‘ladi. Sportdagi yutuqlar jam iyatda jism oniy madaniyatning samaradorligini oshirish uchun maxsus tayyor- langan moddiy texnik va boshqa sharoitlarga bog‘liq. Meditsina ta ’minoti, sport informatsiyasi — aks ettiruvchi san’at mah- sulotlari, sport qurilishlari, maxsus asbob va uskunalar — jis moniy madaniyat boyliklaridir. Albatta, bularning hammasini faqat jismoniy madaniyatga taalluqli deb bo‘lmaydi, chunki ko‘rsatilganlarning ko‘pchiligi jismoniy madaniyatgagina aloqador b o ‘lmasdan, madaniyat sohasidagi aralash fanlarga ham tegishlidir. 3. Jismoniy madaniyat — faoliyat natijasi sifatida. Kerakli natijalarning bir butunligicha ishlatilishi, jamiyatda moddiy m adaniyat boyligi hisoblanadi. Bularga qisman: jism oniy madaniyat faoliyati natijasida egallangan jismoniy tayyorlanganlik va shu asosda harakat ko‘nikma va malakalarini takomillashtirish bosqichiga erishish, hayotiy kuchlar, sport yutuqlari daraja- sining jismoniy madaniyat bilan aloqada bo‘lishi bilan orttiril- gan natijalardir. Shunday qilib, jismoniy madaniyat faoliyati, odam bilan tashqi m unosab atd a b o ‘lib qolm asdan balki, ko‘nikma, malaka, qobiliyat sifatida uyg‘unlashgan holda ichki boylik sifatida ham mavjud bo'ladi. 9 Jismoniy kamolot — bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlik ko'rgan va uyg'un rivojlangan, mehnat va boshqa sohalardagi talablarga javob bera oladigan insonning individual iste’dodining yuqori darajada rivojlanganligini ко ‘rsatadi, shaxsning har tomonlama rivojlanishi va uzoq yillar sog‘lig ‘ining saqlanishi qonuni bilan aloqada bo ‘ladi. Jismoniy kamolotning tarkibiy qismi, tarixiy xarakterga ega bo‘lib, muayyan jamiyatning aniq talablarini ifoda qilgan holda, hamma vaqt bir xilda qolmasdan, ijtimoiy rivojlanish bosqichiga qarab o ‘zgaradi. Hozirgi davrda ,,Alpomish“ va ,,Barchinoy“ maxsus test mezonlari respublika sport tasnifi mezonlari bilan qo'shilgan holda jismoniy kamolotning asosiy, tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Jismoniy madaniyatning rivojlanishi, m a ’lum darajadagi vazifalarning bajarilishi, jamiyatdagi hayot sharoitida belgilangan xarakterda ishlatilishi, uning aniq bahosi va roli bilan bogliqdir. Jismoniy madaniyat sharoitga bog'liqliligiga qarab, kishiga har xil prinsip bo‘yicha (bir tomonlama yoki har tomonlama) ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jamiyatda jismoniy madaniyat, shaxsning uyg‘un rivojla- nishida, faqatgina jismoniy kamolot omili b o ‘lib qolmasdan, balki axloqiy, estetik, intellektual tarbiyaning vositasi sifatida, madaniyatning boshqa tomonlari bilan birga qo‘shilgan holda jamiyatning hamma a ’zolariga har tomonlama rivojlanishga yordam beradi. Jismoniy m adaniyatdan jam iyatda y o ‘naltirilgan holda foydalanish iqtisodiy o ‘sishga va Vatanni himoya qilishga keng ravishda yordam beribgina qolmasdan, kishilarning ruhiy, m a’naviy talabini ham qoniqtirib, shaxsning har tomonlama uyg‘un rivojlanishiga, sog‘lom hayot tarzini tashkil etish vosi tasi sifatida ham muhim ahamiyatga ega. Yuqorida aytilganlarning hammasi jismoniy madaniyat tushunchasini quyidagicha ta’riflashga imkon beradi. Jismoniy madaniyat — jamiyat va shaxs madaniyatining tarkibiy qismidir. Jamiyatda jismoniy madaniyat shaxsning har tomonlama — uyg‘un rivojlanishining samarali vositasi, har bir kishining jismoniy kamolotga erishuvida muhim omil bo‘lib qoladi. 10 |