Jizzax politexnika instituti

II-BOB. ELEKTROTEXIKA VA ELEKTROMEXANIKANING ASOSIY QONUNLARI.
2.1 Soha rivojlanishiga asos solgan kashfiyotlar va olimlar.
Elektrotexnika (elektr va texnika) — fan va texnikaning energiyani bir turdan boshqa bir turga oʻzgartirish, elektr energetika tizimidagi muammo va kamchiliklarni qolaversa fandagi yutuqlarni, sohaga doir asosiy tushunchalar, elektr energiyani ishlab chiqarish, iste’mol qilish jarayonlari, an’anaviy va noan’anaviy energiya manbalaridan foydalanish va elektr energetika tizimi tarkibining asosiy elementlari hisoblangan elektr motorlar, generatorlar, transformatorlar, elektr va elektron apparatlar haqida ma’lumot berishdan iborat. Ularda kechayotgan elektr va magnit hodisalardan o`rganish va ishlab chiqarishga jalb qilishdir.
Elektr va magnetizm haqidagi bilimlarning rivojlanishi Eynshteynning yaratilishiga olib keldi. 17—18-asrlarda chex fizigi P. Divish, rus fizigi G.V. Rixman, M.V. Lomonosov, Sh.O. Kulon va boshqalarning ishlari elektr hodisalarini tadqiq qilishga bagʻishlandi. Birinchi uzluksiz tok manbai — volt ustuni, keyinchalik ancha mukammal galvanik elementlarning paydo boʻlishi Elektrotexnikaning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega boʻldi. 19-asrning birinchi yarmida elektr tokiga bogʻliq boʻlgan kimyoviy, issiqlik, yorugʻlik va magnit hodisalariga doir koʻpgina tadqiqot ishlari oʻtkazildi. Shu davrda elektrodinamikaga asos solindi, elektr zanjirining muhim qonuni — Om qonuni kashf etildi. Telegrafiya, harbiy ish, elektr oʻlchash ishlarida bu sohadagi yutuqlardan ayniqsa keng foydalaniladi. Elektromagnit induksiyaning kashf etilishi elektr mashinalari — dvigatel va generator yaratilishiga sabab boʻldi.
Joul — Lens qonuni (рус. Закон Джоуля — Ленца) — oʻtkazgichdan elektr toki oʻtganda undan ajraladigan issiqlik miqdorini ifodalovchi qonun hisoblanadi. Ya’ni o`tkazgichdan elektr toki oqib o`tganda undan ajralib chiqadigan issiqlik miqdorini hisoblash uchun qo`llaniladi va shu asosida ish bajaradi. Masalan, elektr choʻgʻlanma lampalari, elektr isitgichlar va elektr isitish qurilmalari (Tenlarda) shu qonun asosida ish bajariladi.Ushbu qonunni ingliz fizigi 1841-yilda Jeyms Preskott Joul va undan mustaqil ravishda 1842-yilda Emili Xristianovich Lenz (1804 - 1865) - taniqli rus fizigi tomonidan topilgan va tajribada tasdiqlangan.
Joul-Lenz qonunining kashf etilishi katta istiqbollarni va'da qildi. Axir, aslida, bu qonun turli xil elektr isitgichlar va elementlarni yaratishga imkon berdi. Misol uchun, qonun kashf etilgandan keyin bir oz vaqt o'tib, olimlar ma'lum elementlar qizdirilganda ular porlashni boshlaganini payqashdi. Ular turli o'tkazgichlar yordamida ular bilan tajriba o'tkazmoqchi bo'lishdi va 1874 yilda rus muhandisi Aleksandr Nikolaevich Lodygin filamenti volframdan yasalgan o`z asrining zamonaviy cho'g'lanma chirog’ini ixtiro qildi.
19-asrning 70-yillari oxirida J.K. Maksvellning ishlari elektromagnit maydon taʼlimotiga asos soldi. 80-yillarda oʻzgarmas tok asosida ishlaydigan elektr mashinalari hozirgi zamon mashinalari shaklini oldi. Elektr mashina generatorlari bilan bir vaqtda kimyoviy tok manbalari ham rivojlantirila bordi. Bu sohada qoʻrgʻoshin akkumulyatori yaratildi (fransuz fizigi G. Plante, 1859) va rivojlantirildi.
E.ning hozirgi taraqqiyoti bosqichiga asos solgan ixtirolar qatoriga M.O. Dolivo-Dobrovolskiy yaratgan uch fazali transformatori, uch fazali generator va dvigatel hamda uch fazali tok sistemalarini kiritish mumkin. Elektr energiyasiga boʻlgan talabning kuchayishi kuchli elektr stansiyalari va elektr tarmoqlari qurilishiga, yangi elektr energetika sistemalarini yaratish va eskilarni qayta tiklashga sabab boʻldi. E. qurilmalarining takomillashishi yuqori kuchlanish elektr zanjirlari texnikasi va nazariyasining, elektr mashinalari, elektr yuritmalari nazariyasi kabi ilmiy sohalarning shakllanishiga yordam berdi. E. yutuqlari radiotexnika, elektronika, telemexanika, avtomatika, hisoblash texnikasi va kibernetika rivojlanishiga olib kela boshladi.
E.ning muhim boʻlimlaridan biri — elektromexanika energiyaning oʻzgarishi bilan bogʻliq masalalarni oʻz ichiga oladi.
Murakkab elektr energetika sistemalarini optimal boshqarish va ularning chidamliligini oshirish usullarini ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Bu masalalarning hal qilinishi modellash va ehtimollar nazariyasidan foydalanishga asoslangan. E.ning yana bir muhim yoʻnalishlaridan biri — xossalari oldindan belgilanadigan murakkab elektromagnit maydonlarini yaratishdan iborat. Intensivligi yuqori boʻlgan impuls maydonlarini oʻrganish katta amaliy ahamiyatga ega (qarang Impulslar texnikasi). Bu sohadagi ishlar natijasidan oʻta kuchli elektr transformatorlari va elektr reaktorlari yaratishda foydalaniladi.