Jizzax politexnika instituti

E = I_y ( R_y + g_ya )
Uyg‘otish tokining va yakor cho‘lg‘ami E elektr yurituvchi kuchining oshishi to‘xtaydi. Uyg‘otilish protsessi shu tariqa to’xtaydi, ya’ni uyg‘otish cho‘lg‘amidagi tok miqdori o‘zining‘ nominal qiymatiga erishadi.
6.8-rasmda parallel zgyg‘otishli generatorning tashki xarakteristikasi tasvirlangan.

6.8-rasm. Parallel uyg‘otishli generatorning
tashqi xarakteristikasi.

O‘zgarmas tok mashinalarining konstruksiyasi. Ularni xalq xo‘jaligida va sanoatda ishlatilishi.

O‘zgarmas tok generatorlari
O‘zgarmas tok generatorlarining tuzilishi va ishlash prinsipi. Generatorlarning turlari va tavsiflari. Uyg‘otish qutblari. Mustaqil uyg‘otishli va parallel uyg‘otishli o‘zgarmas tok generatorlari.
O‘zgarmas tok dvigatellari
Mtxanik energiyani elektr energiyasiga aylantirib beradigan o’zgarmas tok mashinalari o’zgarmas tok dvigatellari deb ataladi. O’zgarmas tok dvigatelining umumiy ko’rinishi 6.9-rasmda tasvirlangan. Dvigatel validagi foydadi quvvat va moment har xil qurilmalar yordamida o‘lchanadi. Bunday qurilma sifatida, masalan, 6.10-rasmda tasvirlangan tormoz sistemasidan foydalanish mumkin. Dvigatelning vali yoki shkivi a va v qoliplar bilan qamrab olinadi; bu qoliplarga s posangili d richag shunday biriktiriladiki, butun tormoz sistemasining markazi valning aylanish o‘qidan o‘tadigan vertikal

6.9-rasm. O’zgarmas tok dvigatelining umumiy ko’rinishi:
1-podshipnik shchiti; 2- cho’tka tutqich bilan cho’tka; 3- kollektor plastinkasi; 4- uyg’otish qutbi; 5- stamina; 6 yakor cho’lg’ami; 7 – ventilyator; 8- val.
to‘g‘ri chiziq bilan ustma-ust tushadigan bo‘lsin. Qoliplar val (yoki shkiv)ni qismay turgan vaqtda richag gorizontal vaziyatda bo‘ladi. Chunki aylanayotgan val bilan qoliplar orasidagi ishqalanish kuchi arzimagan darajada kichikdir. Qoliplar 1 vintlar yordamida bir-biriga qisila borgani sari qoliplar bilan val orasidagi F_ishq ishqalanish kuchi oshadi. Buning natijasida richagni qoliplari bilan birga soat strelkasi yo‘nalishida burib yuborishga intiluvchi M_ayl aylantiruvchi moment hosil bo‘ladi. Bu aylantiruvchi momentning kattaligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
M_ayl = F_ishqR₁
Bunda, R₁ — val (shkiv) radiusi.
Aylantiruvchi momentni o‘lchash uchun richagning uzun yelkali uchiga F kuch bilan (yuk osib) ta’sir qilish kerak. Bu kuch ishqalanish kuchining momentiga teng, ammo qarama-qarshi yo‘nalgan M_tes qarshilik momenti hosil qilgan bo‘lardi:

6.10-rasm. Qolipli tormoz sxemasi.

M_айл=M_{акс.таъ}

Bu holda richag gorizontal vaziyatda bo‘ladi. Agar richagga ta’sir etuvchi F kuch aylanish o‘qidan L masofada qo‘yilgan bo‘lsa, u holda

Dvigatel validagi quvvatni aniqlash uchun quvvatning mexanika bo‘limida beriladigan

N = Fv
formulasidan foydalanish kerak.

Dvigatelning vali bir tekis aylanib turganda valda hosil bo‘ladigan quvvatni
yuqoridagi N = Fv formulaga asosan hisoblab topish mumkin. Bu quvvat F_ishq ishqalanish kuchini val (shkiv) aylanishining chiziqli tezligiga ko‘paytirib topiladi. Tegishli shakl o‘zgarishlarni bajarib, quvvatni topamiz:


F_uR=Fl bo’lgani uchun
1.027F_uRnv1.027M_tesn=P₂vt

Shunday qilib, d richag gorizontal vaziyatda turganda F kuchning momentini o‘lchab va valning aylanish teziligini bilgan holda dvigatel validagi foydali quvvatni hisoblab topish mumkin. 2.3.2-rasmda tormoz qurilmasining boshqa turi ko‘rsatilgan. Bunda dvigatelning vali (shkivi)ni uchlarida ikkita D dinamometri bo‘lgan tormozlovchi L lenta qamrab oladi. Lenta (va dinamo-metrlar) G gaykalar yordamida taranglanadi. Tormoz lentasi bo‘sh turganda val bilan lenta orasida ishkalanish bo‘lmaydi. Dinamometrlardan ixtiyoriy bittasini (masalan, 2.3.1-rasmda o‘ngdagisini) tortish bilan lenta valga siqiladi va lenta ishkalanish kuchi tufayli valning aylanish tomoniga ergashtiriladi. Bunda lenta o‘ng tomondagi dinamometrning prujinasini cho‘zib, ikkinchi dinamometrning prujinasini qisadi. Lenta bilan val orasidagi ishqalanish kuchi dinamometrlar ko‘rsatishlarining ayirmasiga teng bo‘ladi, qarshilik kuchlari momenti esa quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

M_tes = (F₁-F₂)R

Bunda, R-valning radiusi, F₁ va F₂ dinamometrlarning ko‘rsatishlari.

Endi dvigatel hosil qiladigan mexanik quvvatni hisoblash formulasi quyidagi ko‘rinishni oladi:
N=1.027Rn(F₁-F₂)vt=P₂

6.11-rasm. Dinamometrln lentali tormoz sjemasn.
O‘zgarmas tok dvigatel-larining tuzilishi, ishlash prinsipi. O‘zgarmas tok dvigatellarining turlari, ulanish sxemalari va ishlatilishi. Mustaqil uyg‘otishli va parallel uyg‘otishli o‘zgarmas tok dvigatellari.