29
qamrab olishi bilan, pul omillaridan tashqari boshqa iqtisodiy omillarga
ta‘sir qilishi bilan farqlanadi. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab
turadigan jarayon bo‘lib, sifati ham o‘zgarib bormoqda. Buning sababi
shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga;
ikkinchidan pul muomalasi qonunining buzilishi natijasida umumxo‘jalik
mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy
sababi tovar kamyobligigina bo‘lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta
ishlab
chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Hozirgi davr inflyatsiyasi
birinchidan; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi
qonunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chiqarishga ketadiigan xarajatlar
salmog‘ining o‘sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul
massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. Inflyatsiyaning
asosiy sababi - bu xalq
xo‘jaligining turli sohalari o‘rtasida vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu
avvalambor, jamg‘arma va iste‘mol o‘rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning
daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi muomaladagi pul massasi va xo‘jaliklarning
naqd pulga bo‘lgan talabi o‘rtasidagi nomutanosibliklardan iboratdir.
1960-yillarning boshida inflyatsiya darajasi AQShda 1-2%ni tashkil etgan. Oxirgi
yillarda bu ko‘rsatkich yuqori bo‘lib, nobarqarorligi bilan ajralib turadi. 1960-yilning
oxirida inflyatsiya 5%ni tashkil etdi, 1974 yilda esa, ikki sonli ko‘rsatkichga yetdi.
1975-1978 yillarda inflyatsiya darajasi bir muncha sekin o‘sgan bo‘lsada, 1979-1980
yillarda 10%dan o‘sib ketdi. 1982 -1990 yillarda inflyatsiya darajasi 5%gacha
pasaydi.
85
Qisqa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida
yuzaga keluvchi
disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki
to‘xtovsiz o‘sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatda pul
biriligining qadrsizlanishiga inflyatsiya deb aytiladi. Inflyatsiya quyidagi shakllarda
namoyon bo‘ladi:
1.
Tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o‘sib borishi
natijasida p ulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
2.
Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
3.
Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Ba‘zi bir iqtisodchilarimizning fikricha inflyatsiya
- bu barcha tovarlar
baholarining oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez o‘sgan taqdirda ham
ayrim tovarlar bahosi barqaror bo‘lib qolishi, boshqalarniki tushishi ham
mumkin ekan.
86
Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70-
80 yillarning inflyatsiyasiga mos kelishi mumkin. Albatta, inflyatsiya davrida
baholarning oshishi doim bir xil sur‘atlarda bo‘lmasdan, sakrab turadigan bo‘lishi
mumkin. Lekin, ba‘zi tovarlar bahosining tushishi yoki barqaror bo‘lib turishi XX
asrning inflyatsiyasi uchun mos deb to‘liq ishonch bilan uqtira olmaymiz.
Ba‘zida davlat aralashuvi bilan aholi iste‘moli uchun zarur bo‘lgan ayrim
bir tovarlar bahosining ma‘lum davrda barqaror ushlab turish mumkin,
ammo inflyatsiyaning kuchayib borishi shu tovarlar
baholarining ham oxir
oqibatda oshishiga olib keladi. Bizning fikrimizcha, baholar oshishi to‘g‘risida
29
gapirganda, inflyatsiya darajasida baholar oshishi va umuman baholar oshishi
tushunchalarini to‘g‘ri talqin qila olish kerak. Masalan, xamma vaqt ham ba‘zi
tovarlar bahosining oshishi inflyatsiyani anglatmasligi mumkin. Tovarlar bahosi
oshishi inflyatsiya bo‘lmagan davrda, oltin pul muomalasi sharoitida ham
bo‘lishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: