K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

qo‘rg‘oshinni chiqarib yuboruvchi
 deyiladi. Bu aralashma etil 
suyuqligidan iborat, tarkibiga etillangan benzinni etillanmaganidan 
ajratish uchun qo‘shimcha bo‘yoq modda ham qo‘shiladi. 
Tetrametilqo‘rg‘oshin (TMQ) Pb(CH
3
)
4
 TEQga nisbatan biroz 
afzalroqdir. Buning sababi shuki, TEQ tez parchalanadi, natijada 
hosil  bo‘lgan  aktiv  radikallarning  bir  qismi  unumsiz  sarflanadi. 
TMQning issiqlikka chidamlilik xususiyatiga ega ekanligi tufay-
li, u maksimal peroksidlar (birikmalar) hosil bo‘lgan paytda par-

---

42
chalanib, zanjirli reaksiyani to‘xtatadi. TEQ va TMQdan samarali 
foydalanish uchun antidetonatorlar tarkibiga marganes birikmalari 
kiritiladi. 
Hozirgi kunda etillangan benzinlarni yuqori oktanli benzinlarga 
almashtirish ustida izlanishlar olib borilmoqda. Chet elda shunday 
yuqori  oktanli  benzinlardan  trebutilmetilli  efir  (TBME)  ishlatil
-
di, u izobutenni metanol bilan ta’sir etish yo‘li bilan olingan. Efir 
55°C da qaynaydi, uning oktan soni tadqiqot usuli bilan 115–135, 
motor usuli bilan 98–100 ga teng. U zaharli emas, benzinda yaxshi 
eriydi, suvda yomon eriydi. Benzinga 11 foizli TBME qo‘shilsa, 
etillanmagan АИ–93 benzini olinadi va unga yana 15–20 foiz past 
oktanli komponentlar qo‘shish mumkin. Bunda dvigatelning yur-
gizish harorati 8–12°С ga pasayadi va chiqarilgan gazning zaharli­
ligi pasayadi. Efirning yonish issiqligining pastligiga (35200 kJ/kg) 
qaramasdan, dvigatelning tejamkorligi pasaymaydi. 
Agarda oktan soni 100 dan yuqori bo‘lsa, bu izooktanga yana 
ma’lum miqdorda tetraetilqo‘rg‘oshin antidetonatori qo‘shib deto-
natsiyaga turg‘un ekvivalent aralashma hosil qilinganligini ko‘rsa-
tadi. Masalan, benzinning oktan soni 110 ga teng bo‘lsa, benzinning 
detonatsiyaga chidamliligi izooktanga teng va unga qo‘shimcha 
(hajmi bo‘yicha) 10 foiz tetraetilqo‘rg‘oshin aralashtirilganligini 
bildiradi. 
TEQ va TMQga nisbatan samarali bo‘lgan, tarkibiga marganes 
birikmalari kiruvchi antidetonatorlardan ham foydalanilmoqda. 
Bunday antidetonatorlar jumlasiga siklopentadiyeniltrikarbonil-
marganes C
5
H
5
Mn(CO)
3
 ЦТМ va uning gamogeni metilsiklopenta
-
diyeniltrikarbonilmarganes CH
3
C
5
H
4
Mn(CO)
3
 МЦКМ kiradi. Ular 
toza benzinlarning detonatsion chidamliligini oshirish bilan birga, 
tarkibida TEQ bo‘lgan benzinlarning ham detonatsiyaga chidamli-
ligini oshiradi. 
43
2. 8.