Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz
Əvvəlki bölümlərdə birinci mərhələdən və Azərbaycanda
həyata keçirilən makroiqtisadi stabillik siyasətindən geniş şə‐
kildə bəhs etmişdik. İkinci mərhələdə müşahidə edilən aşağı
səviyyəli inflyasiya isə, öz bərabərində yeni diskussiyaları da
gətirmişdi. Bunlar arasında Milli Bankın bir miqdar daha yük‐
sək inflyasiyaya, o cümlədən emissiyaya getməsi təklifləri də
yer almaqda idi.
Makroiqtisadi siyasətlərdən səmərəli və geniş istifadə im‐
kanları iqtisadiyyatın ümumi inkişaf səviyyəsi ilə düz mütəna‐
sibdir. Başqa ifadə ilə desək, makroiqtisadi siyasi vasitələrlə is‐
tənilən nəticəni əldə edə bilmək üçün iqtisadiyyatın buna reak‐
siya verə biləcək səviyyədə olması zəruridir. Bunlar olmadığı
üçün Azərbaycanda makroiqtisadi siyasətin tətbiq imkanları
çox məhduddur.
Belə bir vəziyyətdə hökumətin aşağı səviyyəli inflyasiyaya
imkan verməsi və ya Milli Bankın bir miqdar emissiyaya get‐
məsi istehsalı artıra bilərdimi? Məsələn, 1999‐cu ilin iyulunda
həyata keçirilən 6,8 faizlik devalvasiyadan sonra bir çoxları bu
sahədəki nəzəri biliklərə istinad edərək, ölkədə istehsalın, ixra‐
cın, məşğulluq səviyyəsinin artacağını bəyan etdilər. Hansı ki,
bu devalvasiya həmin ildə gerçəkləşən 8,5 faizlik deflyasiyanın
belə qabağını ala bilmədi. Normal inkişaf etmiş ölkələrdə de‐
valvasiya siyasətindən istifadə olunursa, bu daxili istehsalın
artmasına, idxalın azalıb ixracın stimullaşmasına, məşğulluq
səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb ola bilir. Bizdə isə istənilən
effekti vermir.
173
Diqqətdən qaçan nöqtə ondan ibarətdir ki, bu deyilənlər
özünü inkişaf etmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrdə doğ‐
rulda bilər. Bunun üçün yüksək istehsal səviyyəsi olmalı, eyni
173
Ilkin Sabiroglu, “Azerbaijan has very limited possibilities of using
macroeconomic political means”, Azerbaijan Bulletin No:10 (264), 8 mart 2001,
ANDF, http://www.eurasianet.org/resource/azerbaijan/hypermail/
200103/0023.html, (01.03.2006).
‐ 155 ‐
İlkin Sabiroğlu
zamanda bazar şərtləri əlverişli olmadığı üçün tam gücü ilə iş‐
ləməyən müəssisələr mövcud olmalıdır. Bir anlığına şərti ola‐
raq təsəvvür edək ki, hər hansı N zavodu ayda 100 ədəd məh‐
sul istehsal etmək gücünə sahib olduğu halda, hazırda isə 70
ədəd istehsal edir. Devalvasiya qərarından sonra şərtlər müna‐
sib olduğundan istehsal səviyyəsini artırır. Lakin sadəcə bir
devalvasiya qərarına görə həvəslənib ikinci zavodlarını açma‐
yacaqları kimi, əgər daha ciddi səbəblərdən zavodlar, müəssi‐
sələr fəaliyyətə başlaya bilməyirlərsə, devalvasiya və ya bir
miqdar inflyasiyaya görə də istehsala başlamayacaqlar.
Bəs Azərbaycanda Milli Bankın bir miqdar emissiyaya get‐
məsi ilə iqtisadiyyatın canlanmasına nail olmaq mümkündür‐
mü? İqtisadi ədəbiyyatda aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirmə
mövcuddur:
174
‐ Əgər bir ölkədə yüksək işsizlik səviyyəsi var, digər tərəf‐
dən tədiyyə balansı müsbət saldoya sahibdirsə, genişləndirici
pul və fiskal siyasət həyata keçirilməlidir.
‐ Əgər bir ölkədə yüksək inflyasiya var, digər tərəfdən tə‐
diyyə balansı müsbət saldoya sahibdirsə, genişləndirici pul və
məhdudlaşdırıcı fiskal siyasət həyata keçirilməlidir.
‐ Əgər bir ölkədə inflyasiya var, digər tərəfdən tədiyyə ba‐
lansı kəsir verirsə, məhdudlaşdırıcı pul və fiskal siyasət həyata
keçirilməlidir.
‐ Nəhayət, əgər bir ölkədə yüksək işsizlik səviyyəsi var, di‐
gər tərəfdən tədiyyə balansı kəsir verirsə, məhdudlaşdırıcı pul
və genişləndirici fiskal siyasət həyata keçirilməlidir.
Prinsipcə Azərbaycanda yüksək səviyyəli işsizlik mövcud
olduğundan və tədiyyə balansı xroniki olaraq kəsirə məruz
qaldığından pul siyasəti məhdudlaşdırıcı, maliyyə siyasəti ge‐
nişləndirici olmalıdır. Lakin bu dövrdə Azərbaycanda pul si‐
174
Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat, M.E.B, Kurtiş Matbaası, 13‐cü nəşr,
İstanbul, 1999, səh.515.
‐ 156 ‐
Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz
yasətindəki məhdudlaşdırmanın həcmi (bəlkə də Milli Bank
tərəfindən valyuta rezervlərinə qənaət etmək məqsədilə) həd‐
dindən artıq yüksək olmuşdur. Belə ki, 1 fevral 1999‐cu il tarixi
üçün 1998‐ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə geniş mənada pul
kütləsi 18 faizə yaxın, dövriyyədəki nağd pul kütləsi də 25
faizdən artıq azalmışdır. Daha sonradan 1 iyul 2000‐ci il üçün
1 yanvar 1999‐cu ilə görə dövriyyədəki manatın həcmi 10,2 fa‐
iz, dövriyyədəki nağd manatın həcmi də 18,7 faiz artsa da,
1998‐ci ilin eyni dövrünün göstəricilərinə belə çatmamışdır.
Pul aqreqatları (manatla və SDV depozitləri ilə)
(milyard manat)
175
Tarix
М
0
М
1
М
2
М
3
01. 01. 1995
276.1
401.3
431.0
1048.1
01. 01. 1996
602.4
925.0
957.6
1299.6
01. 01. 1997
865.4
1173.7
1204.2
1545.1
01. 01. 1998
1170.5
1537.8
1556.3
2063.7
01. 02. 1998
1090.8
1406.8
1424.8
1940.2
01. 01. 1999
926.0
1145.7
1218.5
1712.9
01. 02. 1999
815.6
1056.8
1072.9
1596.8
01. 01. 2000
1135.8
1390.0
1404.3
2063.7
01. 01. 2001
1349.8
1577.5
1629.1
1545.1
01. 01. 2002
1469.0
1687.5
1755.6
1048.1
Mənbə: Azərbaycan Milli Bankı, İllik Hesabat 2001, səh.162.
Yuxarıdakı rəqəmlərin təhlili 01.02.1999 tarixi üçün geniş
mənada pul kütləsinin 1596.8 milyard manata qədər azaldığını
göstərməkdədir. Tədavüldəki 1072.9 milyard manatın (manat‐
la olan geniş mənada pul kütləsi) 815.6 milyardlıq hissəsi nağd
175
М
0
‐ Dövriyyədə olan nağd pul,
М
1
‐ М
0
+ tələb olunanadək depozitlər,
М
2
‐ М
1
+ müddətli depozitlər,
М
3
‐ М
2
+ SDV depozitlər.
‐ 157 ‐
Dostları ilə paylaş: |