53
Dəyər zənci̇ri̇ və daxi̇li̇ bazar
Fəsil 4
edilə bilər. ETSN nəzarətində olan aqrar-ərzaq istehsal sahələri daxil
olmaqla meşələrin idarə edilməsinə məsuldur.
Bakıdakı supermarketlərə ötəri baxış göstərdi ki, onlarda müxtəlif
Avropa ölkələrindən idxal olunmuş sertifikatlaşdırılmış və markalanmış
orqanik məhsullar satılır (ayrıca rəflərdə və ya digər məhsullarla qarışıq):
İtaliyadan makaron məlumatları, Yunanıstandan zeytun yağı, Polşadan
ketçup və s. Belə məhsulların 2011 ildə pərakəndə satış dəyəri 2.6 milyon
Avro və adambaşına istehlakı 0.3 Avro kimi qiymətləndirilmişdir (Viller
H. və Lernu J və s., 2014). 2014 və 2015 illər üçün də eyni təxmini rəqəm
(3 milyon Avro) göstərilir (Viller H. və Lernu J və s., 2016; 2017). İdxal
olunmuş orqanik kosmetika məhsulları satan mağazaların sayı artıb
(Təsvir 9). Bəzi beynəlxalq geyim brendləri orqanik pambıqdan istehsal
olunmuş məhsulları satır. Bütün bunlar orqanik kimi sertifikatlaşdırılmış
və markalanmış məhsullardır. Buna baxmayaraq, orqanik məhsullar
ətrafında kütləvi münasibət və anlayış hələ də tam formalaşmayıb.
4.3.3. Kənd təsərrüfati məhsullari üzrə daxili satiş kanallari
Kənd təsərrüfatı malları üzrə daxili bazarlama kanalları Təsvir 10-da
nümayiş etdilirir. Məhsullar tarlalardan ya birbaşa böyük şəhərlərdəki
topdansatış müəssisələrinə və emalçılara satılır, ya da fermer həyətinə
gətirilir və oradan topdan satışa, emala və ya yerli bazarlara satılır.
Təsvir 10.
Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə daxili dəyər zənciri
Mənbə: Xəlilov H., Şalbuzov N., Hüseyn R., 2015. Ölkə hesabatı:
Azərbaycan
55
Dəyər zənci̇ri̇ və daxi̇li̇ bazar
Fəsil 4
Bundan əlavə, alverçilər (vasitəçilər) də tədarük və paylanma ilə məşğul
olur, o cümlədən malı ixracatçılara satır.
Azərbaycanda meyvə-tərəvəz üzrə əsas bazarlama kanalları Təsvir 11-də
göstərilir. İstehsalçılar 5 əsas yolla məhsullarını sata bilər: yol qırağında
birbaşa satışlar; tədarük və paylanma ilə məşğul olan vasitəçilərə satış;
yerli bazarlar (topdansatış və pərakəndə); böyük şəhərlərdə kəndli
(fermer) bazarları və yarmarkalar; və emalçılara satış. Məhsulun təqribən
20-30%-i yol qırağında satılır. Vasitəçilər, öz növbəsində, məhsulları
topdan satıcılara, yerli bazarlara, emalçılara və/ya ixracatçılara sata
bilər. İstehlakçılar meyvə və tərəvəzi yol qırağından; yerli bazarlardan
(topdansatış və pərakəndə); topdan satıcılardan; və pərakəndəçilərdən
(supermarketlər, ərzaq marketləri, meyvə-tərəvəz satıcıları və s.) əldə
edə bilərlər.
Heyvandarlıq məhsulları (ət, süd, yumurta) və diri çəkidə heyvanlar, Təsvir
12-də göstərildiyi kimi, iki əsas kanal vasitəsilə satılır. Birinci kanalda
istehsalçı – vasitəçi – pərakəndə satıcı – istehlakçı zənciri mövcuddur.
İkinci kanalda topdansatış halqası əlavə olunur. Dəyər zənciri uzandıqda
bazarlama marjaları artır və istehlakçılar daha yüksək qiymət ödəməli
olurlar. Emalçıların ödədiyi qiymətlər adətən daha aşağı olur.
4.3.4. Orqanik məhsullar üzrə daxili bazarlama kanallari
Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanın daxili orqanik məhsulları bazarında
4 əsas satış kanalı mövcuddur. Birincisi belə məhsulların istehsalçılardan
birbaşa istehlakçılara satılmasıdır. Marketinq xərclərini azaltmaq
və məhsulun təzəliyini saxlamaq baxımından bu marketinq kanalı
həm fermerlər, həm də istehlakçılar üçün faydalı olsa da, bunun da
məhdudiyyətləri mövcuddur, xüsusilə istehsalçı ilə istehlakçı arasında
məsafə uzaq olduqda yaxud istehsalçı ilə istehlak ərazisini bağlayan
infrastruktur qeyri qənaətbəxş olduqda bu məhdudiyyətlər üzə çıxır.
İkinci kanalda (bax Təsvir 10) pərakəndə satıcı məhsulları fermerdən
alıb istehlakçılara satır. Üçüncü kanalda iki vasitəçi (topdan satıcı və
pərakəndə satıcı) var, dördüncü kanalda bir əlavə vasitəçi də (ticarətçi)
araya girir. Sonuncu variantda bazarlama marjası yüksək olduğundan
istehlakçı üçün yekun qiymətlər ən yuxarı olmağa meyllidir. Əlavə olaraq,
bu qədər əldən keçən məhsul təzəliyini (yığım-sonrası keyfiyyətini) itirə
bilər. Zəncirdə hansısa çatışmazlıqlar və dar yerlər varsa, bu, bütün zəncir
iştirakçılarına təsir edir və orqanik məhsulların istehlakçılara davamlı
şəkildə çatdırılmasını təhlükə altına qoyur.
56
Azərbaycanda orqani̇k kənd təsərrüfati
Hazırkı durum və gələcək inkişaf potensialı
4.3.5. Bazarin həcmi və inkişaf potensiali
Müəyyən məhsul üçün bazarın həcmi dedikdə, həmin məhsul üzrə cari
satış səviyyəsi nəzərdə tutulur. Bununla belə, əgər məhsulun istehlak
tempi yüksəlişdədirsə və məhsuldan istifadə artırsa, gələcək satış imkanları
da bazarın potensial həcmi kimi nəzərə alına bilər. Bu səbəbdən, orqanik
məhsulların istehsal və istehlakını təbliğ etmək, həmçinin, dayanıqlı bazar
zənciri qurmaq üçün bazar həcminin potensial səviyyəsini də nəzərə almaq
lazımdır. Bazar həcminin potensial səviyyəsinə təsir göstərən amillərin
çox olmasına baxmayaraq, əhalinin hazırki sayı və onun artım templəri,
gələcək planları qurmaq üçün əsas rolunu oynayan müəyyən məlumat
bazası təqdim edir.
4.3.5.1. Əhalinin artımı və istehlakçı xüsusiyyətləri
tələbatı artıran amillər kimi
Azərbaycanın əhalisi 1990-cı ildə 7.1 milyon nəfər olmuşdusa, 2015-
ci ildə bu göstərici 9.5 milyon nəfərə çatmışdır. Ölkədə illik artım tempi
1.3% səviyyəsindədir. Bu müddət ərzində şəhər və kənd əhalisinin faiz
Təsvir 13.
Azərbaycanda orqanik məhsulların dəyər zənciri
Mənbə: Babayev, 2012