Kərimov Tofiq Mirzə oglu

 

114 

...  Gəncə  Ģəhərində,  onun  ətrafında  daim  çıxıĢlar  baĢ  verir, 

tətillər,  nümayiĢlər  keçirilirdi.  Bu  çlxıĢaların  əksəriyyəti  mövcud 

hakimiyyəti  yıxmağa  çalıĢan  və  sovet  Rusiyasından  idarə  edilən 

bolĢevik  qüvvələri  tərəfindən  təĢkil  olunurdu.  Onların  əksəriyyəti 

erməni  ünsürlər  idi.Osepyan,Murovyan  kimi  fitnəkarlar  Gəncə 

Ģəhəri və onun ətraf rayonlarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə 

qarĢı hər cür fitnə-fəsadlar törədirdilər. Gəncə qubernatoru Ġbrahim 

ağa  Vəkilov  tərəfindən  bu  çıxıĢlar  yatırılır,  onlar  tərəfdən  irəli 

sürülən uydurma tələblər çox zaman cavabsız buraxılırdı. 

1919-cu ilin fevral ayında Gəncə qubernaroru Ġ.Vəkilov Azər-

baycan Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri X. Xasməmmədova gön-

dərdiyi  yeni  teleqramda  Ģəhərin  rabitə  iĢçıilərinin  tətili  barədə 

məlumat verirdi. Bu tətili də bolĢeviklər təĢkil etmiĢdi... 

11  mart  1919-cu  il.  Bakıdakı  Böyük  Britaniya  Müvəqqəti 

Polis  Komissarlığı  və  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  DĠN-in  qüvvələri 

milli hökumətimizə qarĢı siyasi məqsədlərlə çıxıĢ edən Ģəxsləri həbs 

edərək Ənzəliyə, Tehrana və Krasnovodskiyə (indiki TürkmənbaĢı, 

Türkmənistan)” göndərmiĢdilər”. 

14 mart 1919-cu il.Daxili iĢlər naziri X. Xasməmmədov istefa 

haqqında ərizə vermiĢ, bununla əlaqədar Azərbaycan hökuməti vit-

se-nazir, general-mayor M.S. Ağabəyzadəyə daxili iĢlər naziri vəzi-

fəsini ifa etmək barədə sərəncam vermiĢdi.Lakin X.Xasməmmədov 

hələ mart ayının sonunadək bu vəzifədə qalırdı... 1919-cu il aprelin 

16-dan  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  daxili  iĢlər  naziri  vəzifəsini 

eyni zamanda baĢ nazir  olan N.Yusifbəyli aparmağa baĢlamıĢdı... 

1919-cu  ilin  martı.  Gəncənin  general-qubernatoru  Ġ.Vəkilov 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri X. Xasməmmədova 

raportunda ona müraciətlə bildirirdi: ”CavanĢir qəza rəisi və Ağdam 

pristavı  teleqram  göndəriblər  ki,  ermənilər  hücum  ediblər.Əsas 

hücum Əskəranadır. ġuĢa Ģəhərinin yolunun qarĢısını kəsiblər. Hə-

ləlik,yalnız Əskəranda Ģiddətli döyüĢlər gedir. Bu barədə bilməyiniz 

və  göstəriĢləriniz  üçün  məlimat  verirəm.Yeni  Bayazid  erməniləri 

ġiĢqaya  kəndinə  doğru  yeriyib  ucdantutma  bütün  əhalini  qırıblar. 

Gədəbəyə  yaralılar  gətirilib.Hazırda  Cil  kəndində  döyüĢ  gedir. 

Azərbaycanlıların və müsəlmanların vəziyyəti mürəkkəbdir. Kömək 

---

 

115 

gözləyirlər.Bu  barədə  bilməyiniz  və  müvafiq  sərəncam  verməniz 

üçün məlumat gözləyirəm”. 

...  Bakıdan.  Daxili  iĢlər  naziri  Xəlil  bəy  Xasməmmədovdan. 

Təcili teleqram. 

...1894-1899-cu  illər  arasında  anadan  olmuĢ  gənclərin  hərbi 

mükəlləfiyyətə cəlb olunması haqqında əmr”.  

Azərbaycan Ordusunun formalaĢması üçün çox vacib olan bu 

əmr Ġ.Vəkilov tərəfindən mütəĢəkkil surətdə yerinə yetirilmiĢdi... 

Gəncə  qubernatoru  polkovnik  Ġ.Vəkilov  1919-cu  ill  martında  

daxili  iĢlər  naziri  X.  Xasməmədova  göndərdiyi  raportda  bildirirdi 

ki,  Gəncə  qəzasında  daĢnak  irticasının  və  xarici  müdaxiləçilərin 

törətdiyi  “fitnə-fəsadlar”  aĢkar  edilmiĢdir.Yerli  bolĢeviklərlə  birlə-

Ģən ermənilər azərbaycanlılar və müsəlmanlar arasında qırğın törət-

mək  istərkən  yaxalanmıĢlar.  Onların  baĢçısı  qolçomaq  CümĢüd 

Voskanov həbs edilmiĢdir... 

...1919-cu ilin martında Novruz  Bayramı münasibəti ilə Milli 

Ordunun paradı keçirilmiĢdi. Respublika hərbi naziri, tam artillerya 

genereı    S.  Mehmandarov,  bir  qrup  Parlament  üzvü  (onların  içəri-

sində X. Xasməmmədov da vardı) paradda iĢtirak etmək üçün Gən-

cəyə  gəlmiĢdilər.  Gəncə  qarnizonundakı  səliqə-sahmana  və  nümu-

nəvi  qayda-qanuna  görə  hərbi  nazir  S.  Mehmandarov  Daxili  ĠĢlər 

Nazirliyinin  vəzifə  daĢıyan  yüksək  rütbəli  məmuru  -  qubernator, 

polkovnik Ġ.Vəkilova səmimi təĢəkkürünü bildirmiĢdi. Bununla bə-

rabər, daxili iĢlər naziri X. Xasməmmədovun  verdiyi təqdimatlar və 

Azərbaycan  hökumətinin  1919-cu  il  30  mart  tarixli  qərarı  ilə  uzun 

illər  nümunəvi  xidmətinə  görə  Ġbrahim  ağa  PaĢa  oğlu  Vəkilova 

general-mayor  ali  hərbi  rütbəsi,  onun  müavini  Hüseynqulu  xan 

Xoyskiyə isə polkovnik rütbəsi verilmiĢdi. 

...  X.Xasməmmədov  Azərbaycan  Ordusunun  komplektləĢdi-

rilməsinə  yönəldilmiĢ  tədbirin:  1894-1899-cu  illər  arasında  anadan 

olmuĢ  gənclərin  hərbi  mükəlləfiyyətin  yerinə  yetirilməsinə  cəlb 

olunması  haqqında  qərarın  mütəĢəkkil  qaydada  icra  edilməsi  üçün 

qubernatorlara xüsusi əmr göndərmiĢdi.Lakin Azərbaycan Ordusun-

da bolĢeviklərin dövətçiliyimiz əleyhinə apardıqları qızğın təbliğat, 

respublikanın  bütün  ərazisində  yaratdıqları  gərginlik  onu  bərk 

narahat edirdi.Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi naziri, tam artille-

---

 

116 

riya  generalı  S.  Mehmandorovun  1919-cu  ilin  martında  bu  haqda 

ona göndərdiyi 418 nömrəli məxvi məlumat bu narahtçılığı dahada 

artırmıĢdı... 

Hərbi nazir S.Mehmandarovun daxili iĢlər naziri X. Xasməm-

mədova  verdiyi  gizli  məlumatda  bildirilirdi:  ”...”Hümmət”  müsəl-

man  bolĢevik  təĢkilatı  gəncləri  əsgərlikdən  qaçmağa  təhrik  etmək 

məqsədilə  hərbi  komissiya  yaratmıĢdır.Ġndi  Azərbaycanın  bütün 

ərazisində həm xalq, həm də əsgərlər arasında təbliğat aparılır. Təb-

liğatçılar  xalqın  uĢaqlarını  əsgərliyə  verməməyə,  əsgərləri  isə  or-

dudan qaçmağa təhrik  edirlər. Xüsusilə, Qazax qəzasında bu təbli-

ğat güclü aparılır. Belə təbliğatın nəticəsi olduqca ciddir. Gəncə qu-

bernatorunun  dediyinə  görə,  bütün  Qazax  uĢaqlarını  əsgərliyə  ver-

məkdən  imtina  edir”.  S.  Mehmandarov  axırda  bolĢeviklər  barədə 

ciddi tədbir görməyi xahiĢ etmiĢdi... 

Qocaman  generaldan  aldığı  məlumatdan  sonra  Xəlil  bəy 

orduda  fəal  təbliğat  aparılmasını  təĢkil  edən  bolĢeviklərin  N.  Nəri-

manov, M.D.Hüseynov, Ə.H. Qarayev, Əhmədov, Sanıyev (Yazıçı, 

bolĢevik  Hacı  Kərim  Sanılı  (1878,  Qazax  qəzası,  Çaylı-Kəsəmən 

kəndi - 1937;yazıçı H. Sanılı Azərbaycan Parlamentində  “Sosialist-

lər fraksiyası”nın nümayəndəsi idi. Qazax qəzasının general-quber-

natoru da olmuĢdu... Otuzuncu illərdə repressiyaya məruz qalmıĢ, 4 

dəfə  həbs  edilmiĢ,  16  sentyabr  1937-ci  ildə  həbsxanada  dünyasını 

dəyiĢmiĢdi...)  və  baĢqalarının  olduqlarını  müəyyənləĢdirmiĢ,  Azər-

baycan  hökumətinin  rəhbərliyinə  bu  haqda  məruzə  etmiĢdi.  Höku-

mət  rəhbərliyi  isə  bu  cür    “bolĢevikləĢmiĢ”  adamlara  qarĢı  qəti  və 

kəskin mübarizə aparmağı Daxili ĠĢlər Nazirliyinə, Ģəxsən daxili iĢ-

lər naziri X. Xasməmmədova tapĢırmıĢdı. Odur ki, daxili iĢlər naziri 

kimi  Xəlil  bəy  xüsusi  qərar  qəbul  etmiĢ  və  buna  müvafiq  əmr 

vermiĢdi. Həmin əmrdə deyilirdi: 

- ġuĢa  Ģəhərinin müvəqqəti  general-qubernatoruna. 

N. Nərimanovun  həbs  edilməsi  haqqında. 

Müvəqqəti general-qubernator Xosrov bəy bəy Sultanova: 

“Hərbi  nazirin  aldığı  cəsusluq  məlumatlarına  görə,  bolĢevik 

Nərimanov  Bakıya  gəlib,  orada  “Hümmət”  partiyasının  Parlament 

üzvləri ilə, baĢlıcası isə Sanıyev və Qarayevlə görüĢmüĢdür ki, ġuĢa 

və Qazax qəzalarında camaat  arasında,  habelə imkan daxilində qo-

---