123
həmyerlilər təĢkilatı”nın rəhbərlərindən Nəriman Nərimanov (1870-
1925), Xosrov bəy Sultanov (1879-1947) və Məhəmməd bəy
ġahmalıyev (1870-1924) ilə birlikdə çarizmin müstəmləkə siyasəti-
nə qarĢı mübarizə aparırdı.
Tələbələrin inqilabi mübarizəsindən qorxuya düĢən çar höku-
məti 1907-ci ildə Odessa Universitetini müvəqqəti bağladı. Bu za-
man Nəsib bəy Krımın Bağçasaray Ģəhərinə köçmüĢ və orada gör-
kəmli ictimai-siyasi xadim Ġsmayıl bəy Qaspiralının (1851-1914)
redaktor olduğu “Tərcüman” qəzetində məqalələrlə çıxıĢ etməyə
baĢlamıĢdı. O, elə Ġsmayıl bəyin qızı ġəfiqə Sultan xanımla ailə
həyatı qurmuĢ və bir müddət bu Ģəhərdə yaĢamıĢdı. Həmin dövrdə
N.Yusifbəyli Bağçasarayda Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərini
tamaĢaya qoymuĢ və özü də əsas rollarda çıxıĢlar etmiĢdi. ”Tərcü-
man“ qəzetinin 13 yanvar 1907-ci il tarixli nömrəsində bildirilirdi
ki, Bağçasaray teatr həvəskarları tərəfindən Ə.Haqverdiyevin (1870,
ġuĢa -1933, Bakı) “Dağılan tifaq” faciəsi tamaĢaya qoyulmuĢdur.
BaĢ rolda - Nəcəf bəy rolunda Nəsib bəy Yusifbəyli oynamıĢdır.
N.Yusifbəyli həmin illərdə görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatĢünası
Firidun bəy Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı” (Firidun bəy Əh-
məd bəy oğlu Köçərli 26 yanvar 1863-cü ildə ġuĢada doğulmuĢdu.
Görkəmli ədəbiyyatĢünas, maarifçi və pedaqoq idi. AXC dövründə
Qoru Müəllimlər Seminariyasının Gürcüstandan Qazax Ģəhərinə
köçürülməsinin təĢəbbüskarı olmuĢdu. Qazax Seminariyasının di-
rektoru iĢləmiĢdi. Gəncə üsyanında (24 may - 4 iyun 1920-ci il) təq-
sirli bilinərək, XI ordunun Xüsusi ġöbəsi tərəfindən həbs edilərək,
sorğusuz-sualsız vəhĢicəsinə güllələnmiĢdi) və otuz dörd il Zaqaf-
qaziyanın müftisi olmuĢ, böyük maarifpərvər-ilahiyyatçı, ictimai
xadim və filoloq alim Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadənin (Qayı-
bovun) (1826-1917) əsərlərinin Bağçasaray Ģəhərində çap olunması-
na çox çalıĢsa da naməlum səbəblərdən istəyinə nail ola bilməmiĢdi.
Bununla belə, Nəsib bəy XX əsr Azərbaycan-Krım ədəbi-mədəni
əlaqələrinin əsasını qoyanlardan biri sayılır.
Çar hökuməti orqanlarının güclənən təqiblərindən yaxa qur-
tarmaq üçün Nəsib bəy Odessada “Novorossiysk” Universitetinin
4-cü kursundan yarımçıq çıxaraq,1908-ci ildə Ġstanbula gəlmiĢdi
(Ġstanbul latın-yunan sözü olub, “Ġstin polis”, ”Ģəhərə gedirəm”,
124
”Ģəhərə girirəm” deməkdir. Bu sözü ilk dəfə XV əsrdə - 1453-cü il
mayın 29-da Bizansın paytaxtı Konstantinopolu fəth edərkən
Osmanlı Ġmperiyasının hökmdarı Sultan Muradın oğlu Fateh Sultan
Ġkinci Mehmet söyləmiĢdir (20 mart 1432, Ġstanbul - 3 may 1481).
Həmin tarixdən Konstantinopolun adı dəyiĢdirilərək Ġstanbul qoyul-
muĢdur.Ġstanbul 1453-cü ildən 1923-cü il oktyabrın 13-dək Osmanlı
Ġmperiyasının paytaxtı olmuĢdur. Bu Ģəhər hazırda Türkiyənin ən iri
Ģəhəridir. Ġstanbulda 20 milyondan çox əhali yaĢayır.1923-cü il
oktyabrın 29-dan isə Türkiyənin paytaxtı Ankaradır (Ankara sözü
e.ə. yeddinci əsrdən bəllidir;yunanca “anqura” sözündəndir, mənası
“lövbər salınan”, ”lövbər atılan” yer” deməkdir. Osmanlı Türkiyəsi-
nin ilk paytaxtı isə Bursa Ģəhəridir...).
1908-ci ildə Ġstanbulda Nəsib bəy ”Türk dərnəyi” adlı cəmiy-
yətin yaradıcılarından biri olmuĢdu.Lakin burada da “təzyiqlərə”
məruz qaldığından 1909-cu ildə Gəncəyə qayıtmıĢdı.1910-1917-ci
illərdə N.Yusifbəyli xalqının bir qrup maarifpərvər adamları ilə
birlikdə fəaliyyətini davam etdirmiĢdi.O, Azərbaycan dramaturgiya-
sının banisi M.F.Axundovun anadan olmasının 100 illiyini geniĢ
qeyd etmək təĢəbbüslərinə qoĢulanlarından biri idi.Nəsib bəy həmin
illərdə “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalını hücumlardan müdafiə
edənlərdən də biri idi. Nəsib bəy Gəncədə yaradılmıĢ “Müsəlman
Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin, ”Müsəlmanlar içində maarif yayan cə-
miyyət”in və “Aktyorlar Cəmiyyəti”nin fəaliyyətində yaxından iĢti-
rak edirdi. O,”Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” əsərini məhz həmin
dövrdə yazıb baĢa çatdırmıĢdı (bu əsərin əlyazmasının sonrakı taleyi
məlum deyil).
1917-ci ilin fevralında Rusiyada burjua-demokratik inqilabı
baĢ verdikdən sonra, yaranmıĢ leqal Ģəraitdə həmin il mart ayının 3-
də N.Yusifbəyli tərəfindən Gəncədə “Türk Ədəmi-Mərkəziyyət (Fe-
deralist) Firqəsi yaradılıb fəaliyyətə baĢladı. Nəsib bəy bu partiyanı
keĢmiĢ “Qeyrət” (1905) təĢkilatının bazası əsasında yaratmıĢdı. Par-
tiyanı yaratmaqda ona Gəncədə böyük nüfuz sahibi olan atası Yusif
bəy yaxından kömək göstərmiĢdi...Nəsib bəy bu partiyaya xalqını
müstəqilliyə çıxara biləcək bir mübariz siyasi orqan kimi baxırdı. O,
bu partiyanı vaxtı ilə Gəncə Bələdiyyə Ġdarəsində çalıĢdığı zaman
(1906-cı il) gizli fəaliyyət göstərən “Dram Cəmiyyəti” təĢkilatının
125
əsasında yaratmıĢdı. Tezliklə, Gəncədə böyük nüfuz qazanmıĢ bu
partiyanın əsas məqsədi federativ əsasda Rusiyanın tərkibində Azər-
baycana muxtariyyət verilməsinə nail olmaq idi . Bu cəhətdən onun
proqramı Nəsib bəyin məslək dostu və sıx əlaqədə olduğu M.Ə. Rə-
sulzadənin Bakıda fəaliyyət göstərən “Müsavat” partiyasına yaxın
idi. Yeni partiya öz proqramı ilə xalqı tanıĢ etmək üçün Gəncədəki
Ģah Abbas (Səfəvi Birinci Ģah Abbas Əla Kəbir (1571-1629). 13
fevral 1587-ci ildən 19 yanvar 1629-cu illərdə Səfəvilər dövləti-
nin Ģahı olmuĢdur) məscidinin həyətində böyük mitinq təĢkil et-
miĢdi. Gəncədəki ermənilər buna mane olmaq istəsələr də, mitinq
“YaĢasın, Demokratik Respublika!”, ”YaĢasın, Türk Ədəmi-Mər-
kəziyyət Partiyası!” Ģüarları altında uğurla baĢa çatdırılmıĢdı.
1917-ci il aprelin 17-21-də Bakıda “Ġsmailliyə”də (indiki
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin binası”)
keçirilən
Qafqaz müsəlmanlarının qurultayındakı çıxıĢında
N.Yusifbəyli Rusiyanın tərkibində Azərbaycana muxtariyyət veril-
məsini qəti Ģəkildə irəli sürmüĢdü.Qurultayın əsas məsələsi öz mü-
qəddəratını təyin etmək məsələsi idi.Qurultayda çıxıĢ edən N.Yusif-
bəyli bildirmiĢdi ki,müstəqil dövlət yaradılsın.O,öz proqramında
Qafqazın, Krımın və qismən Volqaboyunun müsəlmanlar yaĢayan
hissəsinin yaĢıl iĢarələrlə qeyd olunduğu etnoqrafik xəritəni gözü
yaĢarmıĢ halda və ehtirasla qurultaya toplaĢanlara göstərərək
demiĢdi ki, ”Türk ocağı ”Müsavat” partiyasının əhali arasında
təĢkil etdiyi özəkləri birləĢdirən qurumdur. Müsəlmanlar Rusiyadan
ayrılmaq istəmirlər”. O, hamını yaĢıl bayraq altına toplaĢmağa
çağırırdı. Lakin bolĢeviklərdən N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, H.Sul-
tanov və digərləri bildirirdilər ki, zəhmətkeĢ müsəlmanların xilası
ancaq qırmızı bolĢevik bayrağı ətrafında toplaĢmaqdadır. Onlar
fəhlə məsələsini həll etməyi tələb etdikdə, Nəsib bəy yenidən tribu-
naya qalxıb əlindəki Qafqaz etnoqrafik xəritəsini göstərərək: ”Siz
burada hansı məsələni qaldırırsınız.Əvvəlcə millətin məsələsini həll
etməliyik, öz dövlətimiz, özünüidarəmiz olduqdan sonra isə öz evi-
mizdə fəhlə məsələsini də həll edərik”.
Qurultayda Nəsib bəy və M.Ə. Rəsulzadə razılığa gəldilər ki,
məramları eyni olan hər iki partiya - Gəncədəki “Türk Ədəmi-Mər-
kəziyyət Firqəsi” və Bakıdakı “Müsəlman Demokratik Müsavat
Dostları ilə paylaş: |