Kirisiw tiykarǵi bólim inflyaciya hám oniń turleri

TIYKARǴI BÓLIM

Keynsshiler mektebi kórinetuǵınlari bunday uyqaspawshılıqdiń sebebi tolıq bántlik sharayatında talaptıń hádden zıyat bolıwında dep biledi. Usınıń sebepinen olar islep shıǵarıw quwatlarınan paydalanıw dárejesi tómen bolsa byudjet deficitligi hám qosımsha pul shıǵarıw jolı menen satıp alınǵan zat qábiletin, basqasha aytqanda jalpı talaptı kóbeytiw inflyaciyaǵa alıp kelmeydi dep esaplaydılar.
Neoklassik jantasıw tárepdarları inflyaciyanıń deregi óndiristiń hádden zıyat ósiwinde, islep shıǵarıw ǵárejetleriniń kóbeyiwinde dep biledi. Sonday eken keynsshiler inflyaciyaǵa talap tárepinen, neoklassiklar bolsa usınıs tárepinen aqınlasadı.
Eger ekonomikada tovarlar hám xızmetler massası jalpı talapǵa salıstırǵanda ástenlew ósse, yamasa jalpı talap kóbeygeni halda ózgermeytuǵınnan tursa, bul uyqaspawshılıq bahalar dárejesiniń kóterliriwi arqalı jónge salıw etiledi. Aqıbette pul birliginiń satıp alınǵan zat qábileti páseyedi hám milliy ekonomikanıń qosımsha pul massasına mútajligi payda boladı.
Inflyaciya tekǵana pul mámilesiniń isten shıǵıwı, bálki pútkil tákirar islep shıǵarıw mexanizminiń keseli, makroekonomikalıq buzılıwlar nátiyjesi bolıp tabıladı. Bahalardıń ósiwi, pul birligi satıp alınǵan zat qábiletiniń tómenlewinen tısqarı inflyaciya kórinetuǵın bolıwınıń tómendegi úsh belgisi de bar. Bular:
1) valuta kurslarinıń ózgeriwi;
2) kredit beriw shártleriniń qımbatlasıw hám múddetleriniń qısqarıwı tárep ózgeriwi;
3) kúndelik mútajlik buyımlarınan ibarat tutınıw sebeti bahasınıń ósiwi.
Inflatciya baha indeksleri - deflator hám tutınıw bahalar indeksi járdeminde anıqlanadı.
Bahalar ortasha (ulıwma ) dárejesiniń salıstırmalı ózgeriwi inflaсiya dárejesi (bahalardıń ósiw páti) dep ataladı. Makroekonomikalıq modellerde inflyaciya dárejesi tómendegishe ańlatılıwı múmkin:
π= *100%
P-1 bunda : π- jıllıq inflyaciya páti;
P - usı jıldıń bahalar indeksi; P-1 - ótken jıldıń bahalar indeksi.
Inflyaciyani muǵdaran ólshew ushın makroekonomikada «70-muǵdar qaǵıydasi» dep atalǵan usıldan da paydalanıladı. Bul usıl bahalardıń turaqlı ósiwi sharayatında inflyaciya dárejesi neshe jılda eki esege asıwın anıqlaw imkaniyatın beredi. Onıń ushın 70 ti jıllıq inflyaciya dárejesine bólıw jetkilikli:
Asıwı ushın zárúr=
Mısal ushın, jıllıq inflyaciya dárejesi 7 % ga teń bolsa, shama menen 10 jılda bahalar eki retke asadı, yaǵnıy, (70:7 = 10 ).
Real YaIM hám fondnıń neshe jıldan keyin eki ret asıwın esaplaw zárúr bolǵan jaǵdaylarda da «70-muǵdar qaǵıydasidan» paydalanıladı.