Kirisiw tiykarǵi bólim inflyaciya hám oniń turleri

Inflyaciya sebepleri
Mámleket ǵárejetleriniń kóbeyiwi. Húkimet pul aylanisin tovar ayırbaslaw ushın óz mútajlikleri massasın kóbeytiw jolı menen paydalanadı.
Ǵalabalıq qarız beriw nátiyjesinde pul aǵıslarınıń keńeyiwi. Finans kepillik berilgen valyutanı shıǵarıwdan alınǵan.
Ullı kárxanalardıń monopoliyası, bahalardı anıqlaw, sonıń menen birge islep shıǵarıw ǵárejetleri.
Milliy islep shıǵarıw kólemi pasaymoqda, bul bolsa bahanıń asıwına alıp keliwi múmkin.
Mámlekettiń salıq hám minnetlemelerin kóbeytiw.
Inflyatsiya túrleri
Talap - óndiristiń haqıyqıy kólemine salıstırǵanda talaptıń artiwi nátiyjesinde júzege keledi.
Usınıslar - baha siyasatı paydalanilmagan resurslar ámeldegi bolǵan dáwirde islep shıǵarıw ǵárejetleriniń kóbeyiwi esabına artadı.
Balanslangan - málim ónimlerdiń bahası birdey bolıp qaladi.
Boljaw(kútilip atqan) etilgen - xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń minez-qulqlarında esapqa alınadı.
Tosattan - qápelimde zat, sebebi bahanıń asıwı kutgandan asıp ketedi.
Talap inflyaciyasi ekonomikada talap keskin asıp ketiwi jáne onı óndiristiń real kólemi menen qandırıw múmkin bolmay qalǵan sharayatlarda kelip shıǵadı. Yaǵnıy, tolıq bándlikke jaqın sharayatta ekonomikanıń islep shıǵarıw múmkinshilikleri ósip baratırǵan jalpı talaptı qandiralmaydi. Artıqsha talap bolsa real tovarlar bahasınıń kóbeyiwine ekonomikalıq basım beredi hám talap inflyaciyası kelip shıǵadı. Yamasa, ápiwayı sózler menen aytqanda,«hádden zıyat pullar hádden kem tovarlardı ańlaydı». Talap inflyaciyasini keltirip shıǵarıwshı tiykarǵı sebepler xalıqtıń jumıs menen tolıq bántligi hám is haqısınıń asıp barıwı esaplanadı. Sonday eken, inflyaciya talap, usınıs, jumıs menen bántlik, baha, islep shıǵarıw pátleri sıyaqlı kóplegen faktorlarǵa baylanıslı. Ekonomika tómenlew jaǵdayında bolǵanda mámlekette jalpı talap assa, islep shıǵarıw kólemi kóbeyedi, jumıssızlıq azayadı, baha dárejesi bolsa derlik ózgermeydi yamasa kem muǵdarda ózgeredi. Baha ózgermeytuǵınlıǵınıń sebebi sonda úlken kólemdegi bos turǵan miynet hám sheyki onim resurlarini sol ózgermeytuǵın bahada jumısqa túsiriw múmkin boladı. Sebebi, jumıssız júrgen kisi mıynet haqın asırıwdı talap etpeydi, onıń ushın jumısqa kiriwi ózi jetkilikli hám de qosımsha stanok satıp alıwǵa hájet joq. Bunnan tısqarı, baha jumısshı kúshin tolıq jumıs menen bántlikke erisiwden aldında asıwı múmkin. Yaǵnıy, birpara sanaat kárxanalarında bos turǵan resurs hám rezervlerni óndiriske erterek tolıq tartinadi, nátiyjede olar talaptıń ósiwine uyqas óndiriske, usınısqa erise almaydı. Talap, usınıstan kóbeyip ketedi, nátiyjede baha taǵı asa baslaydı.
Usınıs inflyaciyasi bul, mámleket ekonomikasında tavar hám xızmetler usınısınıń azayıwı nátiyjesinde tavar hám xızmetler bahalarınıń asıwınan payda boladı. Bunday jaǵdaylarda artıqsha talap bolmasa da tovarlardıń bahaları asıp baradı. Hátte jumıs menen bántlik hám YaIM islep shıǵarıw azayǵan jılları tovarlardıń bahası asadı.Jalpı usınıs qısqarıwınıń tiykarǵı sebebi ónim birligine sarplanǵan ǵárejetlerdiń ósiwi esaplanadı. Bunda nominal mıynet haqı, sheyki ónim hám janar may bahalarınıń asıwı nátiyjesinde islep shıǵarıw ózine túser bahasıda asadı.
Usınıs inflyaciyasinıń kelip shıǵıwına, sonıń menen birge, usınıs mexanizminiń aynıwı da tásir etedi. Usınıs mexanizmi bolsa tosınarlı halda tiykarǵı islep shıǵarıw faktorları bahasınıń keskin kóbeyiwinen kelip shıǵadı. Ekonomist ilimpazlardıń pikirine kóre, usınıs inflyaciyasi óz-ózin shekleydi. Óndiristiń tómenlewi ǵárejetlerdiń qosımsha artıwın shekleydi, sebebi jumıssızlıqtıń ósiwi nominal is haqısınıń az-azdan tómenlewine alıp keledi. Talap inflyaciyasini sheklew ushın bolsa arnawlı ilajlar kóriw zárúr boladı. Inflyaciya dárejesi joqarı bolǵan mámleketlerde óndiristiń haqıyqıy kólemi qısqarıwı menen bir waqıtta nominal kóleminiń artıp barıwı sıyaqlı jaǵday júz boladı. Dáramatlardı islep shıǵarıw tárepinen támiyinlenbegen ósiwi xalıq qolındaǵı puldiń usınıs qılınıp atırǵan tavar hám xızmetlerden kópligine alıp keledi. Bunday hal pul birliginiń satıp alınǵan zat quwatın páseytiredi, bir muǵdardaǵı aqshaǵa bıyılǵı jılda ótken jıldaǵına salıstırǵanda xalıq kemrek ónim satıp aladı, yaǵnıy, onıń real tabısı azayadı. Mısal ushın, bıyılǵı jılda xalıqtıń nominal dáramatları 30% ga kóbeygen, bahalar dárejesi 50% ga asqan bolsa, ol jaǵdayda xalıqtıń real dáramatları 20% ga azayǵan boladı. Sebebi, bahalardıń ósiwi xalıq pul dáramatlarınıń ósiwinen joqarı bolǵan (30% - 50% q- 20%).
Inflyaciyani real dáramatlar dárejesine tásiri ol kútilip atqan yamasa kútilmey atqanına da baylanıslı. Kútilip atqan inflyaciya sharayatında dáramat alıwshı inflyaciyanıń ol alıp atırǵan dáramatqa tásirin kemeytiw, yaǵnıy real tabısı dárejesin saqlap qalıw sharasın kóredi.
Bul ushın Fisher teńlemesinen paydalanıw múmkin:
i=r+
Bul jerde i-nominal procent stavkası ; r- real procent stavkası ; πkut – kutilip atqan inflyaciya dárejesi.
Inflyaciya páti 10 procentten asqanda Fisher teńlemesi tómendegi kórinisti aladı:
r=
Tossatdan inflyaciya dáramatlardı depitorlar hám kreditorlar ortasında kreditorlar paydasına qayta bóledi. Sonıń menen birge qápelimde inflyaciya dáramatlardı belgilengen dáramat alıwshılar hám belgilengenler etilmegen dáramat alıwshılar ortasında keyingileri paydasına qayta bóledi. Talap hám usınıs inflyaciyasını qatań shegaralaw qıyın. Geyde bul eki túrdegi inflyaciya bir- biri menen qosılıp ketedi. Mısalı, talap inflyaciyasi sharayatında jalshılar kutilip atqan inflyaciya dárejesin itibarǵa alıp jumıs haqlari asırılıwın miynet shártnamalarına kirgizedıler. Bul bolsa ónim ózine túser bahasın asırıp usınıs inflyaciyasini keltirip shıǵaradı. Tovarlar usınıstıń azayıwın gúzetip atırǵan ekonomikalıq agentler pul qarjların tovarlarǵa aylandırıwǵa asıǵadılar. Bul jaǵday talap inflyaciyasi kórinisin keltirip shıǵaradı. Bunday izbe-izlik aqır-aqıbet giperinflyaciyani keltirip shıǵarıwı múmkin. Giperinflyaciya basqarıp bolmaytuǵın inflyaciya procesi bolıp, islep shıǵarıw hám bántlik dárejelerine ólimli tásir kórsetedi. Jıllıq páti bir neshe on yamasa júz protsentti shólkemlesken inflyaciya pul sistemasınıń baslanıp atırǵan yamasa kúsheyip atqan dárejesı belgisi bolıp tabıladı. Giperinflyaciya onıń apatın, pútkil bazar mexanizmi jańalanıwını ańlatadı. Giperinflyaciyanıń rásmiy kriteryası amerikalıq ekonomist Fillipp Kegan tárepinen kiritilgen. F. Kegan giperinflyaciyanıń baslanıwı dep bahalardıń birinshi bar 50% ten asqan oyni, tamamlanıwı dep bolsa bahalardıń ósiwi bul pátdan tomenlegen hám sonnan keyin keminde bir jıl dawamında odan aspaǵan aydan aldınǵısına esaplaw kerek dep usınıs etken. Giperinflyaciya sharayatında pul óziniń baha ólshewi hám almasıwı quralı sıyaqlı funkciyaların atqaralmay qaladı. Normal ekonomikalıq munasábetler buzıladı. Aqshalar islep shıǵarıwǵa emes, bálki tavar -materiallıq baylıqları toplawǵa jóneltiriledi. Giperinflyaciyaǵa mısal:
Sol payıtqa deyin giperinflyaciya rekord dárejege jetken mámleket bul Zimbabve bolıp, bul hádiyse Zimbabve húkimeti jer reformasın 1998-jılda alıp barǵannan keyin júz bergen. Giperinflyaciya sol dárejege jetkenki, 2007-jılǵa kelip bir ǵana aq nan bahası 200 000 000 000 Zimbabve dolları bolǵan. Keyin Zimbabve taslim bolıp, mámleket pul birligin AQSH dollarına ózgertirgen.