5-tema. Talap hám usınıs elastikligi

5-tema. Talap hám usınıs elastikligi


5. 1. Talap hám usınıs elastikligi
5. 2. Bazar sharayatı ózgerisleriniń aqıbetlerin bahalaw hám prognoz qılıw
5. 3. Talaptıń baha boyınsha elastikligi járdeminde dáramatlardı analiz qılıw
5. 4. Salıq jugin tutiniwshi hám óndiriwshi ortasında bólistiriliwin tavar elastikligine kóre analizi
5.1. Talab va taklif elastikligi
5. 1. Talap hám usınıs elastikligi

Bizge belgili tovarǵa bolǵan talap, onıń bahasına, tutiniwshi tabısına hám basqa faktorlarǵa baylanıslı. Tap sonıń menen birge, usınıs da tovar bahası, islep shıǵarıw qárejetleri hám basqa faktorlarǵa baylanıslı.

Mısalı, limondıń bahası ko’terilse, oǵan talap azayadı. Lekin biz baha ózgeriwi ta′sirinde limonǵa talap yamasa usınıstı muǵdarlıq tárepten ózgeriwin anıqlaymiz. Maselen , limon bahası 15 % ga ko’terilse, oǵan talap qanshaǵa qisqaradı? Baha 20 % ga tómenlese? Yamasa dáramat 10 % ga asqanda talap qanshaǵa ózgeredi? Bunday sorawǵa juwap beriw ushın, elastiklik túsiniginen paydalanamız. Sonday etip baha yamasa dáramat sıyaqlı faktorlar ózgeriwine bazardıń ekonomikalıq agentleri (tutiniwshi hám óndiriwshiler) qanday munasábet xabar beriwlerin úyreniwde elastiklik túsinigi zárúrli áhmiyetke iye boladı.
_{Elastiklik - bir ózgeriwshiniń basqa bir ózgeriwshi ta′siri astında ózgeriwin o'lsheytug’in ólshew. Anıqlaw etip aytqanda, qandayda bir ózgeriwshiniń bir procentke ózgeriwi nátiyjesinde basqa bir ózgeriwshiniń ma′lim procent muǵdarına ózgeriwin kórsetetuǵın kórsetkish bolıp tabıladı. Buǵan eń ayqın mısal retinde bahaǵa baylanıslı talap elastikligin keltiriw múmkin. Bul elastiklik tovar bahasınıń bir procentke ózgeriwi, oǵan talaptı neshe procentke ózgertiwin kórsetedi.
Bul kórsetkishti tolıqlaw kórip shıǵamız. Bahaǵa baylanıslı talap elastikligin tómendegishe jazamız ; Bul jerde procent boyınsha ózgeriwi; - dıń procent ózgeriwi.
Sonı aytiw kerek, procent ózgeriwi, ózgeriwshiniń absolyut ózgeriwi emes, yamasa onıń aldınǵı dárejesine salıstırǵanda ózgeriwi bolıp tabıladı, yag’niy:}
(1)
.
Demek, . (2)
Eger talap úzliksiz funksiya retinde, yag’niy kórinisinde berilgen bolsa, onıń elastiklik koefficiyenti tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :
.
Bahaǵa baylanıslı talap elastikligi teris bolıp tabıladı, yag’niy tovar bahası asqanda oǵan talap azayadı. Sol sebepli. (2) teńlemeden kelip shıǵadı, bahaǵa baylanıslı talap elastikligi bahanıń tovar muǵdarına qatnasınıń tavar birligi ózgeriwiniń bahadaǵı ózgeriwge qatnasına kóbeytiwden payda bolatuǵın muǵdarǵa teń. Biraq, talap iymek sızig'i boylap júrgende ózgeriwi yamasa ózgermeytuǵınlıǵı múmkin, baha hám tovar muǵdarı bolsa mudamı ózgerip baradı. Sonday eken, bahaǵa baylanıslı talap elastikligi talap sızıǵınıń bólek noqatında olshenedi hám iymek sızıq boyınsha surilganda, ol ózgerip baradı.
Real statistikalıq mag’liwmatlarg’a kóre noqatlıq hám taǵa tárizlı elastiklik koefficiyentlerin tómendegishe anıqlaw múmkin.
Talaptıń bahaǵa baylanıslı noqatliq elastiklik koefficiyentin esaplaw formulası :
Bul jerde hám P1 talaptıń hám tavar bahasınıń baslanǵısh bahaları, hám P2 - talaptıń hám tavar bahasınıń ózgergen bahaları.
Usınıstıń bahaǵa baylanıslı noqatlıq elastiklik koefficiyentin esaplaw formulası :
Bul jerde hám P1 talaptıń hám tavar bahasınıń baslanǵısh bahaları, hám P2 - talaptıń hám tovar bahasınıń ózgergen bahaları.
Talaptıń bahaǵa baylanıslı taǵa tárizlı elastiklik koefficiyentin esaplaw formulası :
Usınısıń bahaǵa baylanıslı taǵa tárizlı elastiklik koefficiyentin esaplaw formulası :
_{Taǵa tárizlı elastiklik esaplanǵanda, Q hám P larning bazis kórsetkishleri retinde, olardı baslanǵısh hám ózgergen bahalarınıń ortashası alınadı.
Mısal. Limonǵa bolǵan talap 100 dana bolǵanda, bir birlik limon bahası 2100 swm, talap 200 dana bolǵanda 1800 swm bolsın. Taǵa tárizlı elastiklik koefficiyenti arqalı esaplaymiz.}
.

Demek, limon bahası bir procentke túskende, oǵan talap 4, 33 procentke ósedi.Talap nızamına tiykarlanıp tutiniwshi baha arzanlasiwi ta′sirinda kóbirek tovar satıp alıwǵa beyim boladılar. Biraq, tutiniwshilar talabınıń baha ózgeriwine munasábeti tovardıń ózgeshelikine kóre túrlishe bolıwı múmkin. Ayırım tovarlar bahasınıń ózgeriwine salıstırǵanda tutiniwshilardin’ seziwsheńligi joqarı boladı hám bahadaǵı azǵantay ózgerisler ta′sirinda tovarǵa bolǵan talap muǵdarı sezilerli dárejede ózgeredi. Ádetde qımbat bahalı buyımlar bahasına salıstırǵanda tutiniwshilar talabınıń seziwsheńligi joqarı boladı. Mısalı, jeńil avtomobiller bahasınıń asıwı oǵan bolǵan talaptıń sezilerli qısqarıwına alıp keledi. Bunday tovarlarǵa bolǵan elastik talap dep ataladı.
Ekinshi tur tovarlar bahasınıń ózgeriwi olarǵa bolǵan talap muǵdarına sezilerli ta′sir kórsetpeydi. Kóbinese kúndelik mútajlik hám zárúrat buyımları bahasına salıstırǵanda tutiniwshilar talabınıń seziwsheńligi tómen boladı. Mısalı, azıq-túlik, dári-dárman, shırpı sıyaqlı tovarlar bahasınıń ózgeriwi olarǵa bolǵan talap muǵdarına sezilerli ta′sir kórsetpeydi. Bunday tovarlarǵa bolǵan talap elastik bolmaǵan talap dep ataladı.
Elastiklik koefficiyenti ma`nisine qaray talaptı elastik, elastik bolmaǵan hám birlik elastiklikke iye bolǵan talaplarǵa ajıratıw múmkin.
Eger talaptıń baha boyınsha elastiklik koefficiyenti bolsa, talap elastik dep ataladı.
Eger talaptıń baha boyınsha elastiklik koefficiyenti bolsa, talap elastik bolmaǵan dep ataladı.
Eger talaptıń baha boyınsha elastiklik koefficiyenti bolsa, talap birlik elastiklikke iye dep ataladı.
Mısal jol menende sızıqlı talap funksiyasın qaraylıq :.
Bul sızıqlı funksiya ushın bolıp, ol ózgermeytuǵın bolıp tabıladı. Lekin bul sızıq ózgermeytuǵın elastiklik koeffisientiga iye emes. 5. 1-suwretden kórinip turıptı, olda, eger biz sızıq boyınsha tómenge qaray yursak muǵdar azayıp baradı, nátiyjede elastiklik muǵdarı da azayadı.

5. 1-súwret. Talap sızıǵı boylap elastikliktiń ózgeriwi

Sızıqlı talap funksiyasınıń elastiklik koefficiyenti tómendegine teń:

Talap sızıǵı baha o'qi menen kesiliskende hám boladı, de. Talap sızıǵı tovar muǵdarı o'qi menen kesiliskende hám - sızıqtıń tangens múyesh yotikligini beredi. Usınıń sebepinen, talap sızıǵı qansha tik bolsa, talap elastikligi sonsha kishi boladı.
Tómendegi 5.2 hám 5.3-súwretlerde elastikliktiń ayriqsha bólek kórinisleri keltirilgen.

5. 2-súwret. Absolyut elastik 5. 3-súwret. Absolyut elastik bolmaǵan

talap sızıǵı
5. 2-suwretde elastikligi sheksiz, ya′ni absolyut elastik bolǵan talap sızıǵı keltirilgen. Bul halda birden-bir baha bolıp, tutiniwshilar sol bahada ónim satıp alıwadı. Bahanı hár qanday kishi asıwı, talaptı nolge túsiredi hám bahanıń dárejeden hár qanday azayıwı, talaptı sheksiz asıp ketiwine alıp keledi.
5. 3-suwretdegi talap sızıǵı tolıq elastik bolmaǵan. Iste′molchilar bahadan qat′iy názer belgilengen Q mug’darda tovar satıp alınadı.
Biz sol payıtqa deyin talap hám usınıs elastikligine tek tovardıń óz bahası daǵı ózgerisler ta′sirini kórip shıqtıq. Biraq elastiklikke tavardıń óz bahasınan tısqarı taǵı tómendegi faktorlar da ta′sir kórsetedi (5. 4-súwret):

5. 4-súwret. Talap elastikligine túrli faktorlardıń ta′siri

1. Orınbasar tovarlar bar ekenligi. Tovardı orınbasarları qansha kóp bolsa, onıń elastikligi sonsha joqarı boladı. Sebebi baha ózgergende tutiniwshi qımbat tovarlardı arzan bolǵan orınbasar tovarlar menen almastırıwǵa beyim boladı. Nátiyjede tiykarǵı tovar bahası qımbatlassa oǵan talap qısqarip, orınbasar tovarǵa talap asadı hám kerisinshe orınbasar tovar bahası qımbatlassa tiykarǵı tovarǵa talap asadı.

2. Tovardıń tutiniwshi tabısı daǵı úlesi qansha joqarı bolsa, talap elastikligi de soǵan kóre joqarı hám kerisinshe úlesi qansha tómen bolsa, elastikligi de soǵan muwapıq tómen boladı.
Tutiniwshi tabısı asqan tárepke joqarı kategoriyali tovarlarǵa talap elastikligi paseyedi hám tómen kategoriyali tovarlarǵa talap elastikligi asadı. Dáramat tomenlegende bolsa tómen kategoriyali tovarlarǵa talap elastikligi paseyedi hám joqarı kategoriyali tovarlarǵa talap elastikligi asadı.
3. Tovardıń kategoriyasi. Tovardıń sán predmeti (talap elastikligi joqarı ) yamasa baslanǵısh mútajlik predmeti (talap elastikligi tómen) ekenligine qaray ózgeredi. Mısalı AQSHda ótkerilgen izertlewge kóre nanga talap elastikligi koefficiyenti 0, 15, elektr energiyasına 0, 13, kiyik-keshek hám ayaq kiyimge 0, 2, avtomobilge 1, 87 hám shınnı buyımlarına 1, 54 ke teń bolǵan.
4. Tovar rezervi. Tovar rezervi qansha kóp bolsa, oǵan talap elastikligi sonsha joqarı boladı, rezervi kem bolǵan deficit tovarlarǵa talap elastikligi onsha joqarı emes.
5. Tutiniwshinin kútiwleri. Qısqa hám uzaq múddetler ushın áyne bir tovarǵa talap elastikligi túrlishe boladı. Mısalı, qısqa múddetli aralıqta arnawlı bir tovardıń bahası asqan táǵdirde de tutiniwshi kólemin birden kemeytiw qıyın. Biraq uzaq múddetli dáwirde baha asıwı tendensiyasi saqlanıp qalsa bul tovarǵa talap qisqaradı.

Mısal.
Talaptıń dáramatqa ko're sızıqlı funksiyası berilgen bolsın:, dáramat bolǵanda, talaptıń dáramatqa baylanıslı elastiklik koefficiyentin anıqlań.

Sızıqlı funksiyanıń elastiklik koefficiyentin anıqlaw formulasına kóre jazamız :
Sonday eken, dáramat bir procentke asqanda, talap muǵdarı 1, 1% ga asadı.
Mısal.
Talaptıń sızıqlı funksiyası kóriniske iye. Talap muǵdarı bolǵanda, talap elastikligi koefficiyenti neshege teńligin tómendegi tártipte anıqlaymız, usınıs bolǵanda, baha dárejesin anıqlaymız,, bunnan. Endi chiziqli funksiyaning elastiklik koeffitsientini aniqlaw formulasina ko`re
.
Demek, baha bir protsentke assa, talab mug’dari 0,75 protsentke kemeyedi.
Talap elastikligi bahadan tısqarı, dáramatqa da baylanıslı. Kóplegen tovarlarǵa talap,tutiniwshilar tabısı asqanda asadı. Dáramat boyınsha elastiklik, bul dáramatnin(Revenue) bir procentke ózgeriwi talap muǵdarın (Q) neshe procentke ózgeriwin ańlatadı :
(3)
Tovarlar dáramatqa baylanıslı talap elastikligine kóre tómendegilerge bólinedi: normal tovarlar, eger bolsa ; joqarı kategoriyali tovarlar, eger bolsa ; tómen kategoriyali tovarlar, eger bolsa.
Kesilisken talap elastikligi. Bir tavarǵa bolǵan talapǵa basqa bir tavardıń bahası ta′sir kórsetedi. Mısalı, pivo menen vino ma′lim manisinde bir birin ornın basadı, eger vinodıń bahası oshsa pivoga bolǵan talap asadı. Bunday baylanıslılıqtaǵı talap ózgeriwine bahaǵa baylanıslı kesilisken talap elastikligi dep ataladı. Kesilisken talap elastikligi - bul basqa tovarlar bahası bir procentke ózgergende, tavarǵa talaptıń neshe procentke ózgeriwin ańlatadı :
. (4)
Bul jerde - birinshi tavar muǵdarı ;
- ekinshi tavar bahası.
Pivoga bolǵan talaptıń (Qb) vino bahası (Pv) boyınsha kesilisken elastikligi to’mendegishe:

Vino bahası asqanda pivoga talap asadı, sonday eken pivoning talap sızıǵı ońǵa jıljıtıladı. Joqarıda keltirilgen mısalda pivo menen vino óz-ara bir-birin ornın basatuǵın tovarlar bolǵanı ushın, baha boyınsha kesilisken elastiklik oń bolıp tabıladı, ya′ni birewiniń bahasın asıwı ekinshisine talaptı asıradı. Biraq, hardayim da sonday bo'labermeydi.
Ba′zi bir tovarlar, tolıqlawısh tovarlar esaplanadı ham olar birgelikte isletiledi, Buǵan mısal jol menende benzin menen avtomobil motorı jawını alıw múmkin. Eger benzin bahası assa, benzin tutiniwi azayadı, ne ushın degende, avtomobil aydawshılar mashinada kemrek jure baslaydı. Biraq motor mayina da talap azayadı (motor
mayina talap iymek sızig'i shep tárepke jıljıtıladı ). Sonday etip, motor mayinin’ benzinge salıstırǵanda elastikligi teris bolıp tabıladı.
Talap sızıǵı jaǵdayın ózgertiriwshi determinantlar tómendegiler: tutiniwshi deydi hám ábzal kóriwi; bazar daǵı tutiniwshilar sanı ; tutiniwshilar tabısı ; bir-birin almastırıwshı, tolıqlawısh tovarlar ; tutiniwshilar keleshekte bolatuǵın baha hám dáramatlar daǵı ózgerislerge salıstırǵanda kútiwleri.
Usınıs sızıǵı jaǵdayın jılısıwına alıp keletuǵın determinantlar tómendegiler: resurslar bahası ; islep shıǵarıw texnologiyası ; salıqlar, subsidiya hám dotatsiyalar; basqa tovarlar bahası ; baha ózgerislerin kútiw; bazar daǵı satıwshılar sanı. Usınıs elastikligin óndiriske ta′sir etiwshi faktorlar boyınsha qaralıwı múmkin: procent stavkası ; mıynet haqı ; sheki onim, yarımfabrikatlar bahası.5.2. Bozor sharayati o`zgariwleridin aqibetlerini bahalaw va prognoz qiliw.
Bul jerde usınıs hám talap sızıqları járdeminde qanday etip elastiklikke tiyisli esap -kitaplar ámelge asırılıwın qaray shıǵamız. Onıń ushın bazar mag'liwmatlarg'a muwapıq talap hám usınıstıń sızıqlı grafikların qaray shıǵıwımız kerek (biz házir statistikalıq usıllar arqalı qurılatuǵın sızıqlı regressiya teńlemelerdi esaplawdı qaramaymız.) Shama menen oylayıq, qandayda bir tovar ushın eki muǵdar berilgen bolsın : tovar bahası jáne onıń muǵdarı. Bul kórsetkishler bazarda zárúrli kórsetkishler esaplanadı (olar ortasha kórsetkishler bolıp, bazar daǵı teń salmaqlılıq jaǵdayında anıqlanǵan, yamasa bazar daǵı shárt-shárayatlar turaqlılasqan dáwirdegi kórsetkishler bolsın ). Bul kórsetkishlerdi teń salmaqlılıq kórsetkishleri dep qaraymız hám tómendegishe belgileymiz: teń salmaqlılıq baha, teń salmaqlılıq tovar muǵdarı. Berilgen tovardıń teń salmaqlılıq noqat yamasa onıń átirapındaǵı baha boyınsha usınıs hám talap elastikligin uyqas túrde hám háripleri menen belgileymiz.
Bul kórsetkishlerdiń, ya′gniy hám san muǵdarı, shama menen oylayıq, statistikalıq esap -kitaplar arqalı anıqlanǵan hám olar tiykarlanǵan bolsın. Berilgen mag'liwmatlar tiykarında talap hám usınıs sızıqların sizamiz. Talap hám usınıs sızıqları járdeminde, talap hám usınıs muǵdarınıń, bahanıń ózgeriwin, berilgen tovar muǵdarınıń basqa tovar bahasına salıstırǵanda ózgeriwin hám basqa kórsetkishlerdi esaplaw múmkin. Talap hám usınıstıń grafigini sizamiz (5. 4-súwret).

5. 4-súwret. Talap hám usınıstıń eksperimental jol menen sızılǵan grafigi