Kitаb аtаmın yаzılаrının ərsəyə gəlməsində müstəsnа хidməti оlаn
Yüklə 4,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təyyar SALAMOĞLU Filоlоgiyа еlmləri dоktоru
_____________ Milli Kitabxana________________ 5 redaksiyaya təqdim olunan əsərlərə qarşı həssas olmağı, “bədii əsərlərə tələbkarlıqla yanaşmağı” tövsiyə edir. Tənqidçinin “Vətəndaş” povesti”, “Üç hekayə” məqalələrində ədəbi – bədii orqanlarının işi hekayə və povest janrlarında çap olunan əsərlərin ideya-estetik keyfiyyətləri kontekstində qiymətləndirilir. Onun ədəbi orqanların işinə diqqətlə yanaşması daha çox profilaktik xarakter daşıyır; istedadsızlara meydan verilməsi tendensiyasının güclənməsindən, nəticə etibarı ilə neçə-neçə istedadlının əsərinin redaksiya künclərində toz içində “yatıb qalması”nı aydın təsəvvür etməsindən yaranan narahatlığından qidalanır. Ə.Hüseynovun məqalələrinin bir qismi resenziya janrında yazılmışdır. Məlumdur ki, resenziya tənqidin ən kütləvi və eyni zamanda populyar janrıdır. Daha artıq bədii əsəri oxucuya təqdim etmək funksiyası daşıyan bu janrda tənqidçi oxucu ilə yazıçı arasında bir körpü rolu oynayır. Oxucunun ədəbi zövqünün formalaşmasında tənqidçinin ona hansı tip əsərlər təqdim etməsinin də böyük rolu var. Ə.Hüseynovun təqdimləri ancaq təbliğ xarakteri daşımır. Bəlkə, daha çox oxucuda əsərə qarşı analitik münasibət tərbiyə etməyə, oxuduğuna tənqidi yanaşmaq bacarığı aşılamağa istiqamətlənir. Bununla belə, Ə.Hüseynovun resenziyalarında əsər müəllifinə istiqamətlənən “söz”ün payı daha çoxdur və demək olar ki, aparıcıdır. Çünki Ə.Hüseynov tənqidin hətta “oxucu ünvanlı janrı”nda da tənqidin ədəbi prosesi istiqamətləndirmək missiyasına önəm verir. Əsərə ideya-estetik yanaşmada bədii bütövlüyü əsas şərt kimi alan tənqidçi sənətkarın bədii uğurları ilə bərabər uğursuzluqları üzərində də geniş dayanır. “Qış gecəsi” romanı haqqında qeydlər” məqaləsində S.Qədirzadənin romanı ilə bağlı təhlillər tənqidçinin ümumən bəyəndiyi, təfsilatlı və müsbət elmi analizdən keçirdiyi əsərə münasibətdə də son dərəcə həssas və prinsipial olduğunu göstərir. Ə.Hüseynov tənqidi mülahizələrində heç vaxt hissə qapılmır, ya tərif, ya tənqid prinsipini (bəzi tənqidçilər üçün xarakterik olan cəhəti) yaxına _____________ Milli Kitabxana________________ 6 buraxmır, əsərin bütün məziyyətləri ilə bərabər, bu məziyyətlərə kölgə salan cəhətləri də göstərməyi vacib hesab edir. Bu göstərilən qüsurlar isə uzun-uzadı tərifdən sonra gözdən pərdə asmaq üçün deyilən bir-iki qüsur demək ənənəsindən – indi tənqid və ədəbiyyatşünaslıqda bir növ vərdişə çevrilən, tənqidi sözü kəsərdən salan mənfi haldan çox fərqli bir missiya daşıyır. Sözü gedən roman haqqındakı təhlillərdə tənqidçinin süjetin təbii inkişafı, obrazların xarakterinin təbiiliyi və ardıcıllığı, psixologizmin dərinləşdirilməsinə olan ehtiyacla bağlı irəli sürdüyü mülahizələrin əsərin ideya – bədii cəhətdən mükəmməlləşməsi naminə söylənməsi heç bir şübhə doğurmur. “Bir sıra qüsurlarına baxmayaraq “Qış gecəsi” romanı oxucuların hüsn-rəğbətini qazanmış əsərdir. Salam Qədirzadə müsbət obrazların, xüsusən Adil və Mənsurənin təbiətində olan, lakin hələ açılmamış bir sıra müsbət cəhətlərə yenidən nəzər salmalı, əsəri kitab şəklində nəşr etdirənə qədər bunları dərinləşdirməlidir” qənaəti ilə bitən iyirmi dörd səhifəlik elmi- analitik təhlilin nəinki hər səhifəsində, hətta hər bir mülahizədə tənqidçinin yazıçı əməyinə, həqiqi sənətə dərin ehtiramı, qayğısı üzə çıxır. Ə.Hüseynovun tənqidçi xarakterini həm də ədəbi məhsulun zəifliyi müqabilində heç bir güzəştə getməmək, ağır bir zəhmətə qatlaşıb əsərin zəifliyini, ədəbiyyatımıza heç bir yenilik gətirmədiyini, hələ bəlkə onu bir qədər də geri apardığını sübut etmək bacarığı, istəyi və əzmi müəyyənləşdirir. Əhməd Rəhimovun Azərbaycan Uşaq və Gənclər ədəbiyyatı nəşriyyatı tərəfindən çap olunan “Mənim ailəm” romanı haqqında məqalədə əsər tənqid olunur. Ümumiyyətlə, məqalə çox kəskin tənqid tonunda yazılmışdır. Ancaq bu tonda inkarçılıq yoxdur; dövrün, zamanın aktuallıq qazandırdığı istehsalat mövzusunda yazılan və bədii cəhətdən çox zəif olan əsərə tənqidçinin güzəştsiz münasibəti vardır. _____________ Milli Kitabxana________________ 7 “Mənim ailəm” romanı haqqında Ə.Hüseynovun güzəştsiz təhlilləri bu gün həm də ona görə maraqla oxunur ki, məqalənin yazıldığı əllinci illərin ortalarında tənqidin istehsalat mövzusunda yazılan əsərlərə münasibəti birmənalı deyildi. “...Qəhrəman sosializm yarışında qalib gəlirsə, deməli, o, güclü bədii surətdir” (Elçin dövrün tənqidiniн istehsalat və əmək qəhrəmanlarını dəyərləndirmə meyarlarını sonralar bu cür formulə etmişdi. Bax: Elçin. Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri. Bakı, Yazıçı, 1981, s.249) tendensiyası, tənqidin bədii əsər qəhrəmanına bu meyarla yanaşmaq meyli hələ də qalırdı. Buna görə də C.Cəfərov tamamilə doğru yazırdı ki, “məqsəd təsərrüfat hadisələrini göstərmək yox, bu hadisələrin dogurduğu fikir və hissləri canlı şəkildə ifadə etməkdir” (Sitat Elçinin “Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri” kitabından (s.247) götürülmüşdür). Əllinci illərin ortalarında nəinki bir çox yazıçılar, hətta ədəbi tənqiddə də istehsalat mövzusuna münasibətdə bu estetik meyara əməl etməyənlər var idi. Ə.Rəhimovun romanında “məqsəd təsərrüfat hadisələrini göstərmək” idi. Ə.Hüseynov isə C.Cəfərovun məqaləsində müəyyənləşdirilən “hadisələrin dogurduğu fikir və hissləri canlı şəkildə ifadə etmək” konsepsiyasının tərəfdarı idi. Əslində, C.Cəfərovun vaxtında qaldırdığı problem, Ə.Hüseynovun bədii əsərdən tələb etdiyi keyfiyyət ədəbiyyatımızda insan amili, şəxsiyyət başlanğıcı probleminin qoyuluşu idi; ədəbiyyatı öz əbədi və əzəli mövzusuna qaytarmağa, onu “insanda insanı kəşf etmək” ideyasına doğru istiqamətləndirməyə hesablanmışdı. “İstehsalata həsr olunmuş bir romanda əməyin ilk plana çəkilməsi və qabarıq, canlı təsviri yazıçının diqqət mərkəzində olan dir məsələdir. ... Lakin bizdə gündəlik iş heç vaxt adamları istirahətdən, ailə sevincindən məhrum etməmişdir” deyəndə tənqidçi, əslində bədii nəsrimizdə “canlı insan olmağa vaxt tapmayan surətlər silsiləsi”nə (Elçin) qarşı çıxır, elə bu məqsədlə də Sokolov, Zərifə, Maslov kimi obrazların “gündəlik ailə sevinclərindən məhrum şəkildə təsvir olunmasını”, Sadıq obrazının öz təbiətindən çıxarılmasını, onun xarakterinin qeyri- təbii inkişafını, ümumiyyətlə insan münasibətlərinin təsvirində- ki “uydurma” halları, saxta pafoslu həyat səhnələrini, “müəl- lifin dolğun xarakterlər yaratmaq imkanının məhdudluğunu, _____________ Milli Kitabxana________________ 8 obrazların çoxluğunu, xarakterik cizgilərlə səciyyələndirilmə- diyi üçün tez də unudulduqlarını, onların “dəyişən ruhi hallar- da, fəaliyyətdə, hərəkətdə deyil, durğun şəkildə oxucuya təqdim edilməsi”ni və s. və i. cəhətlərin əsəri ideya – estetik mükəm- məllikdən məhrum etdiyini göstərirdi. Bir tənqidçi kimi təcrübəsi artdıqca Ə.Hüseynov ədəbi prosesə daha dərindən və əhatəli nüfuz edir. Zaman keçdikcə onun məqalələrinin əhatə dairəsi genişlənir, daha problematik xarakter alır. Əgər “Şairin məhəbbəti” və “Əhməd Cəmilin lirikası” məqalələri bir sənətkarın yaradıcılıq yolunu ədəbi prosesin hərəkəti ilə sintezdə izləmək, onun sənət taleyini bütün inkişafı və ziqzaqları ilə elmi təhlil müstəvisinə gətirmək məqsədi daşıyırsa, “Hekayələrimizdə sənətkarlıq məsələləri”, “Lirikamızın həyatiliyi uğrunda”, “Poemalarımızın ideya – bə- dii keyfiyyətləri” məqalələrində tənqidçi ədəbi prosesin hərə- kətini ayrı – ayrı janrların axtarışları istiqamətində ümumiləş- dirir. Bu zaman tənqidçinin janrların təkamül yolunu qiymət- ləndirmə meyarı ənənəyə novator münasibətlə müəyyənləşir. Konkret bədii nümunələrin hər birinin uğurlu cəhətləri janrın tarixin yaddaşındakı poetikasına nəyi və necə əlavə etməsi ilə dəyərləndirilir. Ə.Hüseynovun bədii əsərə verdiyi qiymətdə sənətkarın bədii dil imkanlarının səviyyəsi çox əhəmiyyətli yer tutur. Əsərin dili üzərində təfsilatı ilə dayanmaq, xüsusən bədii dilin qüsurlarını konkret fakt və dəlillərlə ortaya qoymaq Ə.Hüseynovun tənqidi düşüncəsinin üslubi dominantlarından biri kimi çıxış edir. Düşünürük ki, oxuculara təqdim olunan bu kitab nəinki 50-60-cı illərin ən istedadlı tənqidçilərindən birinin – Ə.Hüseynovun elmi portretini təsəvvür etməyə imkan verəcək, həm də ədəbi tənqidimizin bu illərdəki mənzərəsi haqqında təsəvvürlərimizin bütövləşməsinə yardımçı olacaq. Təyyar SALAMOĞLU Filоlоgiyа еlmləri dоktоru Yüklə 4,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|