Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
124 Əhməd Sami Elaydi Rəşid onu da itirir. Yazıçı süjet boyu bir-birini əvəzləyən bu əhvalatlarla milli-mənəvi yaddaşın itirilməsi səbəblərinə diq- qəti çəkməyə çalışır. Romanın sonrakı hissələrində hadisələr Bakı mühitində Can ba bayevlərin əhatəsində cərəyan edir. Müəllifi n özünəməx- sus cizgilərlə təqdim etdiyi Qara Canbabayev zahirən orta sə- viyyəli alimlər siyahısına aid edilə bilər. Lakin onun Rəşidi çək-çevirə salması, Nalə ilə bağlı müəyyən gizli məsələləri bilməsi, dilimizin, kökümüzün tarixi ilə bağlı bir sıra ciddi su- allar ətrafında düşünməsi ona qarşı oxucuda diqqət və marağın artmasına səbəb olur. Romanda təsvir olunur ki, Qara Canbabayev Rəşidi öz şəxsi maraqları üçün onun əsərinə yazdığı resenziya ilə satın almaq istəyir və bu işdə qohumu Bəkirdən bir vasitə kimi istifadə edir. Əsərdə Bəkirlə bağlı məqamlar da düşündürücüdür. Belə ki, o, «maşın vurub, şikəst olmuş» Həbibulla müəllimin yalan- çı ölüm xəbərini yaymış, qəbir qazdıraraq boş tabut sallatmış, bundan sonra yerinə də dekan təyin etdirmişdir. Yazıçı Həbibulla müəllimi Canbabayev kabusunun qurban- larından biri kimi təqdim edir. Bu kabusun digər qurbanları isə başıbəlalı Saf Ağ elmini əsərlərində yayıb, xalqa çatdırmaq istəyən Rəşid, Nalə və onun oğullarıdır. Romanda milli-etnik şüurun daşıyıcılarından biri kimi təqdim olunan Naləni Vahid Moskvada görüb bəyənmiş, onunla əhd-peyman bağlamışdır. Lakin Saf Ağ elmini ru- hunda gəzdirən Nalə ilə, Canbabayev kabusu arasında bö- yük bir uçurum mövcuddur. Göhər xanımın məkrli əməlləri, bu cütlüyün xoşbəxt olmasına böyük əngəl törədir. Səbəb Nalənin kəndli qızı olmasından, yoxsulluğundan, «qara dam altında» yaşamasından daha çox mənsub olduğu xalqın keçmişini, kökünü bilməsi, bəzi alimlərdən daha savadlı ol- masıdır. Belə insanlara isə qara kabusla əhatə olunmuş cə- miyyətdə yer yoxdur. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 125 Romanın birinci variantı olan «Doğma və yad adam- lar»da olduğu kimi, «İsahəq, Musahəq»də də əsas hadisələr Canbabayevin gəlini Aşıq Nalənin taleyi ətrafında cərəyan edir. Əsərin birinci hissəsi «Anadil sirri» adlanır. Bu roma- nın mərkəzində duran, bir növ bədii leytmotiv kimi səslənən Anadil əfsanəsindən ibarətdir. Bu əfsanəyə görə, iki cavan naxırçı peyğəmbərin naxırını otararkən onun danasını itirirlər. Bu «dana» sözü farsca «dana - bilici» sözündən alınmışdır. Naxırçılar Allaha yalvarırlar ki, onları quşa çevirsin və gecələr qaranlıq meşələrdə uçuşaraq peyğəmbərin «dana»sını axtar- sınlar. Allah naxırçıların sözünü eşidib, onları İsahəq, Musahəq adlandırır. Anadil quşları gecələr meşədə uça-uça səsləşirlər: biri soruşur: «tapdınmı?», o biri cavab verir: «tapmadım». Ata-anaları dünyalarını erkən dəyişmiş Rəşidlə Nalənin ta- leyi fonunda təqdim olunan bu əfsanə romanın süjetinə xəlqilik gətirən motiv kimi diqqəti çəkir. Bu əfsanə Rəşid Fətullayevin zehninə həkk olunur, yazıçılığa başlamasına və «Nalə» adlı po- vestini yaratmasına təsir göstərir. Romanda Rəşid Fətullayevlə sovet ideologiyasının carçılarından Qara Canbabayev arasında konfl iktin məzmununda milliliklə sovetizm arasında çarpış- malar dayanır. Romanın «Peyğəmbərin danası» adlanan ikinci hissəsi əsə- rin əsasında dayanan konfl iktin bir növ davamıdır. Peyğəm- bərin bilicisi Rəşid bacılığı Aşıq Naləni özündən çox istəyir. Romana siyasi məzmun gətirən də elə budur. Rəşid tarixçi və yazıçı kimi qədim Azərbaycan, «Midiya», «Bağday» adlanan ölkənin mədəniyyətinin istilaçı hərbiyun qreklər tərəfi ndən mənimsənildiyini təsvir edir. Qədim Bağdayın məşhur şa- iri Saf Ağ Əl – «Sofokl» şəklinə salınıb. İkinci məşhur şair Ev Ər Bağ Od – «Evripid» şəklinə salınıb. Bunların əsərlə- ri isə qrekcəyə tərcümə olunub, yəni mənimsənilib: drama forması verilib, səhnələşdirilib, çünki hərbiyun qreklər şeirlə yazılmış dastan oxumağa vərdiş etməmişdilər. Bütün bunlar 126 Əhməd Sami Elaydi Qara Canbabayevin ziyalı nökəri kimi işləyən tənqidçi Bəkir Səfquluyev tərəfi ndən rəy – resenziya şəklində yazılıb, «Nalə» povestinin çap olunmasına mane olur. Romanda siyasi-ictimai konfl ikt Rəşidin öz bacılığının tale- yi uğrunda mübarizəsi ilə paralel şəkildə gedir. Əsərin fi nalın- da Qara Canbabayev Naləni zorla maşına basıb, xəstəxanaya aparır və zavallı qız da körpəsini itirərək vəfat edir. Rəşid ha- radansa uzaq məsafədən səslər eşidir: «tapdınmı?», «tapma- dım». Beləliklə, Peyğəmbərin «danası» – bilicisi tapılmır. Romanın belə kədərli sonluqla bitməsinə baxmayaraq, Rəşidin əsər boyunca inadlı mübarizəsi hadisələrin ümumi ahənginə optimist ruh aşılayır. Yazıçı təsvir etdiyi qəhrəman- ların təsvirində milli özünəqayıdış probleminin fərqli aspekt- lərini canlandırmaqla bir növ özünün yaradıcılıq məramını açıqlamış olur. Müasir Azərbaycan nəsrinin tanınmış nümayəndələrindən biri olan Elçin Hüseynbəylinin romanları da milli özünəqayı- dış probleminin özünəməxsus ifadə tərzi ilə diqqəti cəlb edir. Onun son illərdə qələmə aldığı «Tut ağacı boyunca», «Balıq- adam», «Metro vadisi», «Yovşan qağayılar» kimi romanları bu mənada maraq doğurur. Lakin adıçəkilən romanlar içərisində «Yovşan qağayılar» əsəri daha çox material verdiyindən onun üzərində dayanmaqla kifayətlənirik. Qeyd edək ki, «Yovşan qağayılar» romanı real Azərbaycan gerçəkliyinə söykənməklə yazıçı fantaziyası əsasında yaradıl- mışdır. «Romanda Elçin Hüseynbəyli bir neçə milli – mental əhəmiyyətli problem qaldırmışdır. Onların arasında ən başlıca- sı «milli yaddaş» problemidir. Eyni zamanda, ondan rişələnən digər problemlər də romanda az əhəmiyyətli deyildir. Kiçik vətən problemi, o taylı-bu taylı Azərbaycan problemi, dövlət- çilik, müstəqillik dövründəki anomaliyalar, torpaqların yağı düşmənin tapdağı altında qalması, qaçqınlıq, köçkünlük, mil- li qürurun sındırılmasına tuşlanmış humanitar yardımlar və s. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|