Koxlear implantli bolalar bilan ish

IKKINCHI QISM. KOXLEAR IMPLANTLI BOLALAR REABILITATSIYASINING UMUMIY TIZIMIDA LOGOPEDIK ISHLARNING O’ZIGA XOSLIGI
TO’RTINCHI MAVZU. Koxlear implantli bolalarda nutqiy tizim va og‘zaki nutqni rivojlantirishning o‘ziga xosligi
"KIM QANDAY GAPIRMOQDA?" Ovoz balandligi, ohang va mazmuniy urg‘uni farqlashni o‘rganamiz
Bobning asosiy maqsadi
Koxlear implant nutqning prosodik ma'lumotlarini qanday yetkazadi
Nutqning prosodik ma'lumotlarini idrok etish va talaffuz qilish qobiliyatini shakllantirish uchun material va mashqlar
So‘zdagi urg‘uli bo‘g‘inni farqlash va talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirish.
So‘zlovchining ovoz balandligini farqlash, o‘z ovoz balandligini o‘zgartirish qobiliyatini rivojlantirish.
So‘roq va darak ohanglarini farqlash va talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirish
Gapdagi mazmuniy urg‘uni farqlash va talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirish
Bobning asosiy maqsadi
Ushbu bobning mashqlari KI/EM yordamida eshituvchi bolaga nutqdagi ohang bilan bog‘liq ma'lumotlarni farqlash qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. Ushbu ma'lumot farqlanishi nutqning tushunarliligini belgilaydigan alohida segmentlar (fonemalar / harflar) bilan bog‘liq emas, balki so‘zlar va jumlalarda o‘z ifodasini topadi (nutqning segmentusti darajasi). Nutqning ohang xususiyatlari ovoz darajasi, nutq oqimidagi ovozning asosiy ohangi chastotasining o‘zgarishi, shuningdek, so‘zdagi unlilarning nisbiy davomiyligi (urg‘uli/urg‘usiz bo‘g‘inlar) yoki jumladagi so‘zlar (mazmuniy urg‘u) bilan belgilanadi.
Ohang xususiyatlari nutqning prosodik xususiyatlariga mansub bo‘lib, quyidagi ma'lumotlarni beradi:
- nutqni to‘g‘ri tushunish uchun muhim bo‘lgan lingvistik ma'lumotlar - ohang
- gaplar (so‘roq, darak, undov), mazmuniy (mantiqiy) urg‘u, shuningdek, urg‘u tushgan bo‘g‘inning so‘zdagi o‘rni.
- ekstralingvistik ma'lumotlar – so‘zlovchining ovozi haqida ma'lumot (jinsi, yoshi, individual xususiyatlari, hissiy va jismoniy holati).
Ushbu ma'lumotni idrok etish ko‘pgina muloqot holatlarida muhimdir. U nafaqat so‘z va iboralarni tanib olish jarayonida ta'kidlangan semantik ma'lumotlarni to‘ldiradi, balki ko‘p hollarda so‘zlovchini to‘g‘ri tushunish imkoniyatini ham beradi. Turli xil ohang bilan so‘zlash bir iboraning turlicha ma'no kasb etishiga sabab bo‘ladi. Masalan, biror odamga savol berganda, biz: "Yuvinishga boramizmi?" deymiz, buyruq berganda esa, xuddi shu iborani boshqa ohang bilan aytamiz: "Yuvinishga boramiz!" Bunda xatti-harakatlar ham turlicha bo‘ladi. Bir necha suhbatdosh bilan muloqotda bo‘lganimizda, biz suhbatdoshlarimizni ovoziga ko‘ra ajrata olganimiz sababli suhbatning ma'nosini yaxshiroq tushunamiz.
Shuning uchun, KI/EM yordamida eshituvchi bolaga nutqdagi fonemalarni tanib olish uchun muhim bo‘lgan belgilarni aniqlashni o‘rgatish yetarli emas, bu so‘zlar va jumlalarni eshitish orqali tushunish qobiliyati uchun zarurdir. Unga nutqda ovozning darajasi va balandligini va ularning nutq oqimidagi o‘zgarishlarini, nutq elementlarining nisbiy davomiyligini (so‘zdagi unlilar, gapdagi so‘zlar) baholash bilan bog‘liq turli xil prosodik ma'lumotlarni farqlashni o‘rgatish kerak.
Kar bolalar, odatda, eshitish apparatlari (EM) yordamida nutqdagi faqat cheklangan prosodik ma'lumotni, ya'ni so‘zdagi bo‘g‘inlar sonini tushuna oladilar, ushbu ma'lumot ham aniq bo‘lmasligi mumkin, sababi bolalar ko‘pincha urg‘usiz yakuniy qo‘shimchalarni eshitmaydilar. Ammo ba'zi EM dan foydalanadigan bolalar bu ma'lumotni ajratib olishni va foydalanishni o‘rganadilar. EMdan foydalanadigan kar bolalar odatda ohangni, mantiqiy stressni yoki odamlarning ovozini eshitmaydilar va farqlamaydilar. KI bilan bola uni eshitish imkoniyatiga ega bo‘ladi va shuning uchun bu ma'lumotni farqlashni o‘rganadi.
Oddiy nutqni idrok etish bilan, odatda, odam bir vaqtning o‘zida aytilayotgan gapni anglab olishi, ma'ruzachining ohangini va ovozini aniqlashi kerak. KI/EM bo‘lgan bolada biz bu ko‘nikmalarni vazifalarni bosqichma-bosqich murakkablashtirish orqali rivojlantiramiz.

NUTQNING PROSODIK XUSUSIYaTLARI

Lingvistik ma'lumotlar: Ekstralingvistik ma'lumotlar (ovozli):
•jinsi
•gap ohangi (soroq, darak, undov)
•yoshi
•individual xususiyatlar,
•mantiqiy urg‘u,
•hissiy va jismoniy holat.
•urg‘uli bo‘g‘inning so‘zlovchi so‘zidagi o‘rni
Nutqning prosodik xususiyatlari orqali olinuvchi ma'lumotlar
Koxlear implant nutqning prosodik ma'lumotlarini qanday yetkazadi
KI nutqning prosodik xususiyatlarini yetkazadi, lekin me'yoriy ishlaydigan quloq chig‘anog‘i kabi batafsil emas. Bu KI modeliga ham bog‘liq. “Sonata”, “Pulsar” (MED-EL, “Opus 1” va “Opus 2” tizimlari) uzun elektrod zanjirli KI modellarining bunday imkoniyatlari yaxshiroq. Ushbu KI modellari past chastotali diapazonda ko‘proq ma'lumotni uzatadi, bu esa ohang va ovozni idrok etish uchun muhimdir.
Kech kar bo‘lib qolgan katta yoshdagi odamlar, KI dan foydalanishni boshlagan ilk kunlarida turli odamlarning ovozlari KIda bir xil eshitilishini ta'kidlashadi, ular hatto ayol va erkak ovozlari o‘rtasidagi farqni hamda ohangdagi farqni ham eshitmaydilar. Odatda, katta yoshdagi bemorlar barcha ovozlar, shu jumladan o‘z ovozlari ham juda baland ekanligini ta'kidlashadi. Ammo bir necha kundan so‘ng, kech kar bo‘lgan bemorlarning ko‘pchiligi erkak va ayol ovozlari o‘rtasidagi farqlarni eshita boshlashadi. Keyinchalik yaqin kishilarning ovozini tanib olish, ohangni
Nutqning prosodik ma'lumotlarini idrok etish va talaffuz qilish qobiliyatini shakllantirish uchun material va mashqlar
KI/EMdan foydalanuvchi bolada nutqning prosodik xususiyatlarini idrok etishni rivojlantirish uchun material 3-daftarning "Kim qanday gapirmoqda" nomli 3-qismida keltirilgan.
Nutqning prosodik xususiyatlarini idrok etishni rivojlantirish uchun mashqlar quyidagi ko‘nikmalarni rivojlantiradi:
1) urg‘uli bo‘g‘inning so‘zdagi o‘rnini ajratish va talaffuz qilish. Ushbu mashqlar uchun material 1-sonli daftarda keltirilgan (3-qism, mashqlar tavsifi 7.6-bo‘limda keltirilgan);
2) so‘zlovchining ovozini farqlash. Ushbu mashqlar uchun 3-sonli ish daftarining 3-qismi, 1,2-jadval materiallaridan foydalanish mumkin. Mashqlarning tavsifi ushbu bobning keyingi qismlarida keltirilgan;
3) gapning ohangini farqlash, takrorlash va ifodalash (so‘roq - darak). Ushbu mashqlar uchun material 3-daftar, 3-qism, 3-14 jadvalda keltirilgan. Mashqlarning tavsifi quyida keltirilgan;
4) gapdagi mazmuniy (mantiqiy) urg‘uning o‘rnini farqlash, takrorlash va ifodalash. Ushbu mashqlar uchun material 3-daftar, 3-qism, 15-25 jadvalda keltirilgan. Mashqlarning tavsifi quyida keltirilgan.
Nutqning turli ohang-ritmik xususiyatlarini talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni bajarishdan oldin 10.7 bo‘limda tasvirlangan ovozni boshqarish va ixtiyoriy nazorat qilishni rivojlantirish uchun mashqlar o‘tkazilishi kerak.
Quyida tavsiflangan mashqlar surdopedagog tomonidan bola bilan individual yoki guruh mashg‘ulotlarida amalga oshiriladi. Ular, shuningdek, ota-onalar tomonidan uyda o‘tkazilishi ham mumkin. Asosiysi surdopedagog ularga buni qanday amalga oshirishni guruh mashg‘ulotlarida ko‘rsatishi muhim. Shu bilan birga, surdopedagogning “eshitish” usulidagi asosiy vazifasi ota-onalarga ushbu mahoratni rivojlantirish uchun maishiy vaziyatlar va o‘yinlardan qanday foydalanish mumkinligini tushuntirishdir. Shuning uchun, har bir mashq bo‘limining oxirida surdopedagog ota-onalarga uyda bajarishni taklif qilishi mumkin bo‘lgan vazifalar mavjud.
So‘zdagi urg‘u tushgan bo‘g‘inning o‘rnini farqlash va talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirish.
Nutqning prosodik xususiyatlarini farqlashni rivojlantirish KI prosessorini ulagandan so‘ng birinchi darsda boshlanadi.
Kar bolalar, odatda, eshitish moslamalari (EM) yordamida nutqdagi faqat cheklangan prosodik ma'lumotni, ya'ni so‘zdagi bo‘g‘inlar sonini tushuna oladilar, ushbu ma'lumot ham aniq bo‘lmasligi mumkin, sababi bolalar ko‘pincha urg‘usiz yakuniy qo‘shimchalarni eshitmaydilar. Ammo ba'zi bolalar bu ma'lumotni ajratib olishni va undan foydalanishni o‘rganadilar. Shuning uchun KI o‘rnatilgan bolada nutqning prosodik xususiyatlarini farqlashni rivojlantirish so‘zlarning bo‘g‘in-ritmik tuzilishini farqlashdan boshlanadi.

Bo‘g‘in va ritmik tuzilishni farqlash va aniqlash qobiliyatini rivojlantirish uchun 1-sonli ish kitobining (3-qism) nutq materialidan foydalaniladi. Mashqlar 7-bobda tavsiflangan. Mashqlarni bajarishda bolaga kuyidagilar o‘rgatiladi (7.5, 7.6-bo‘limlarga qarang):
1) juftli taqqoslash va yopiq tanlovda so‘zlarni bo‘g‘inlar soniga ko‘ra farqlash;
2) so‘zdagi bo‘g‘inlar sonini aniqlash;
3) juftli taqqoslash va yopiq tanlovda urg‘uli bo‘g‘in o‘rni turlicha bo‘lgan ikki va uch bo‘g‘inli so‘zlarni farqlay olish;
4) urg‘uli bo‘g‘inning so‘zdagi o‘rnini aniqlash;
5) so‘zdagi bo‘g‘inlar sonini va urg‘u tushgan bo‘g‘inning o‘rnini qarsaklar yordamida, shuningdek, bo‘g‘in yoki so‘zlarni talaffuz qilish orqali takrorlash.
11.5. So‘zlovchining ovoz balandligini farqlash, o‘z ovoz balandligini o‘zgartirish qobiliyatini rivojlantirish.
EM dan foydalanuvchi kar bolalar odatda odamlarning ovozini yaxshi farqlay olmaydi. Agar bola EM yordamida ovozlarni qisman farqlay olgan bo‘lsa (agar unda past chastota diapazonida yaxshi eshitish qobiliyati saqlanib qolgan bo‘lsa), KI bilan u tanish odamlarning ovozini tanimaydi, chunki ovozlar boshqacha eshitiladi.
So‘zlovchining ovozi bilan bog‘liq akustik farqlar - nutq signalidagi juda nozik farqlardir. Shuning uchun, KI o‘rnatilgan bola bilan so‘zlovchining ovozini farqlashni o‘rgatuvchi mashqlar faqat bola tovushlarning butun chastota diapazonini (past, o‘rta va yuqori chastotali - [a], [sh], [s]) idrok eta olganida, tovushlarning balandlik va davomiylik darajasi bo‘yicha ajrata olganda, so‘z va gaplarning davomiyligini ajrata olgandagina boshlash mumkin.
1-mashq.
Mashqning maqsadi: bolaga odam qanday – baland yoki past ovozda gapirayotganini farqlashni o‘rgatish va baland ovozni bolalar bilan va past ovozni kattalar bilan bog‘lash.
Materiallar: 1, 2-jadvallar (3-daftar, 3-qism, 125, 126-betlar). Jadvallar jumlalar va uch yoki undan ortiq bo‘g‘inli so‘zlarni o‘z ichiga olgan. Alohida so‘zlarga qaraganda, gapda ovozning xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish osonroq. Shu maqsadda bolaga ushbu nutq materialini tanib olish o‘rgatilgandan so‘ng 1- ish daftaridagi (3-qism) va 2- ish daftaridagi (1, 2-qismlar) jumlalar va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlar jadvalidan foydalanish mumkin.
Mashqni bajarish uchun tayyorgarlik
Bolaning qarshisida 1-jadval tasvirlangan. Katta yoshli odam bola bilan odamlar turli ovozlarda gapirishlarini muhokama qilishadi. Masalan: yosh bolalar (qiz) yuqori ovozda, kattalar (ayol) esa past ovozda gapirishadi. Hayvonlarning bolalari (mushukcha) katta hayvonlarga (mushuk) qaraganda yuqoriroq tovushlarni (miyovlash) chiqaradi. Kattalar so‘zlar va jumlalarni turli yuz ifodalaridan foydalangan holda, harakatlarni daftardagi tegishli rasmlar bilan bog‘lab, yuqori va past ovozda o‘qiydi. Dastlab, tovushlar orasidagi farqlar bo‘rttirilgan bo‘lishi lozim, bu bola uchun farqlashni osonlashtiradi.
Katta odam [a] unlisini cho‘zadi va so‘zlarni o‘zi talaffuz qiladi, bolaga ularni ovoz chiqarib o‘qishni taklif qiladi va so‘zlar nimani anglatishini muhokama qilishadi. Bolaga [a] unlisini cho‘zib, gaplar va so‘zlarni bolaning maksimal imkoniyati darajasida baland va past ovozda talaffuz qilishni taklif etiladi. Albatta, bu vazifa bola uchun juda qiyin, ammo bu bosqichda u buni yuz ifodalari, tana harakatlari va rasmlarga tayanib, amalga oshirishga harakat qilishi muhimdir.
Katta odam bolaga so‘zlarni/jumlalarni turli xil ovozlarda: kichik bolalar (qiz) yuqori va kattalar (ayol) – past gapirganlari kabi gapirishini tushuntiradi.
Katta odam so‘zlarni/jumlalarni yuqori va past ovozda, o‘ziga xos yuz ifodalari bilan talaffuz qiladi. Bunda bola uning yuzini ko‘rib turishi lozim. U boladan ovozning qaysi rasmga mos kelishini ko‘rsatishni so‘raydi.
Mashqni bajarish
Katta odam jadvaldan bitta jumlani (so‘zni) turli xil balandlikda talaffuz qiladi, bunda bola uning yuzini ko‘rmasligi kerak. Bola katta odam qaysi jumlani (so‘zni) talaffuz qilayotganini aniq biladi – jadval bolaning oldida turadi, unda faqat talaffuz qilinayotgan jumla (so‘z) ochiq turadi.
Bola qog‘ozdagi tegishli rasmni ko‘rsatadi - "qiz" (yuqori ovoz) yoki "ayol" (past ovoz). U aynan nima deyilganini bilish shart yemas, kim (qanday ovozda) aytganini aniqlashi kerak.
Xuddi shu tarzda, mashq jadvalning har bir jumlasi uchun, keyin yesa har bir so‘z uchun alohida bajariladi.
2-mashq.
Mashqning vazifalari: bolaga odamning baland yoki past ovozda gapirayotganini, bir vaqtning o‘zida uning nima deyotganini anglashni o‘rgatish.
Mashq bola 1-mashqni o‘zlashtirgandan so‘ng amalga oshiriladi.
Materiallar: 1, 2-jadvallar (3- sonli daftar, 3-qism).
Mashqni bajarish uchun tayyorgarlik
Bolaning oldida rasmlar hamda barcha jumlalar va so‘zlar ochiq ko‘rsatilgan 1-jadval turadi. Bolaga katta odam ushbu jumlalar va so‘zlarni yuqori yoki past ovozda gapirishi tushuntiriladi. Bola quyidagilarni bajarishi lozim: 1) jumla yoki so‘z qanday ovozda gapirilganligini aniqlashi (qiz yoki ayolning rasmini ko‘rsatishi); 2) nima va qanday ovozda aytilganini aniqlashi.
Mashqni bajarish
Katta odam 1-jadvaldagi jumlalarni/so‘zlarni yuqori yoki past ovozda talaffuz qiladi.
Bola quyidagilarni bajarishi kerak: 1) kim aytganini ko‘rsatishi kerak – qiz (yuqori ovoz) yoki ayol (past ovoz). Undan aniq nima deyilganini bilish talab qilinmaydi.
2) kim aytganini ko‘rsatish kerak – qiz (yuqori ovoz) yoki ayol (past ovoz), keyin esa eshitilgan gapni (so‘zni) takrorlashi zarur.
3-mashq
Mashqning maqsadi: bolani so‘zlarni va jumlalarni talaffuz qilishda turli balandlikdagi ovozga taqlid qilgan holda o‘z ovozini boshqarishga o‘rgatish, shuningdek, so‘zlovchining ovoz balandligiga taqlid qilib, jumlalarni (so‘zlarni) takrorlash.
Mashq bola oldingi mashqlarni o‘zlashtirgandan keyin bajariladi.
Materiallar: 1, 2-jadvallar (3-sonli daftar, 3-qism).
Mashqni bajarish uchun tayyorgarlik
Bolaning oldida rasmlar hamda barcha jumlalar va so‘zlar ochiq ko‘rsatilgan 1-jadval turadi. Katta odam bola bilan birgalikda jumlalar va so‘zlarni navbatma-navbat yuqori va past ovozda o‘qiydi, bolaning e'tiborini ularning ovozidagi farqlarga qaratadi. Katta odam jumlalar va so‘zlarni yuqori yoki past ovozda gapirishini tushuntiradi. Bola jumla yoki so‘z qanday ovozda talaffuz qilinganligini (qiz yoki ayolning tasvirini ko‘rsatish) topishi kerak.
Mashqni bajarish
Katta odam quyidagilarni bajarishi lozim:
1) jumlalardan/so‘zlardan birini yuqori yoki past ovozda talaffuz qiladi, bola katta odam aynan qaysi jumlani/so‘zni aytayotganini biladi; 2) jadvaldan turli jumlalarni/so‘zlarni yuqori yoki past ovozda talaffuz qiladi, bola katta odam qaysi gapni/so‘zni aytayotganini bilmaydi; 3) jadvaldan turli xil jumlalarni/so‘zlarni yuqori yoki past ovozda talaffuz qiladi, lekin bola gapni/so‘zni ko‘rmaydi; 4) katta odam bolaga ma'lum bir jumlani baland yoki past ovozda o‘qishni o‘rgatadi.
MBola quyidagilarni bajarishi kerak:
1) gapni (so‘zni) tegishli ovozda takrorlashi; 2) katta odam qaysi jumlani (so‘zni) aytganini aniqlashi va uni xuddi o‘sha ovozda takrorlashi; 3) jumlani/so‘zni aniqlashi va bir xil ovozda takrorlashi; 4) jumlani kattalar o‘qishni so‘ragan ovozda o‘qishi.

Bu mashqlar faqat ovozni balandligi bo‘yicha farqlashning dastlabki ko‘nikmalarini shakllantirishga imkon beradi. Ushbu mahoratni rivojlantirish uchun dars davomida erkak, ayol, bolalar ovozi yozilgan audio yozuvlardan va maxsus kompyuter dasturlaridan foydalangan ma'qul.

Uy vazifasi
• Bola bilan qaysi qarindosh va do‘stlaringizning ovozi past (odatda erkaklar), qaysilariniki yuqori (bu bolalar, ba'zi ayollar) ekanligini muhokama qiling; siz bilgan ayollardan qaysi birining ovozi yuqoriroq; katta it va kichkina kuchukchaning ovoziga e'tibor bering va shu kabilar. Kimlarning ovozlari o‘xshash va kimlarniki o‘xshash emasligini muhokama qiling. Shunday qilib, bola turli odamlar, hayvonlar ovozlarining o‘ziga xos xususiyatlariga, ovozning odam yoki hayvonning gavdasi, jinsi, yoshi bilan bog‘liq ekanligiga e'tibor qaratadi.
• Bola bilan “Kim gapirdi?” o‘yinini o‘ynang: ikki kishi bolaning orqasida yonma-yon turib, tasodifiy tartibda (bolaning qulog‘iga tanish bo‘lgan) tanish gapni navbatma-navbat aytishadi va bola kim gapirganini topishi kerak. Eng yaxshisi, erkak va ayol/bola ovozini farqlashdan boshlagan ma'qul, chunki ikki ayol (yoki ikki bola/erkak) ovozini farqlash qiyinroq. Avval bolaga aynan qanday jumla aytilishi haqida ma'lumot beriladi. Bolada yopiq tanlov bilan jumlalarni eshitish orkali tanib olish qobiliyati rivojlanib borgani sari bola bir vaqtning o‘zida aytilgan jumlani tanib olishi uchun o‘yinga (yopiq tanlov holati) bir nechta avvaldan ma'lum bo‘lgan jumlalarni kiritish mumkin.
• Bola bilan “Menga o‘xshab gapir” o‘yinini o‘ynang. Buning uchun kattalar anik yuz ifodalari bilan past va yuqori ovozda gapiradi va bola unga ovoz va yuz ifodalari bilan taqlid qilishi kerak. O‘yinning barcha ishtirokchilari navbatma-navbat boshqaruvchi bo‘lishadi.
Ushbu jarayon mobaynida va kundalik vaziyatlarda turli odamlar bilan muloqot qilishda bolada quyidagi qobiliyatlar rivojlanib boradi:
1) erkak, ayol va bolalar ovozlarini farqlash va ularni yosh/jins bilan bog‘lash;
2) tanish ovozlarni farqlash;
3) eshitish nazorati orqali o‘z ovozini boshqarish.
11.6. So‘roq va darak ohanglarini farqlash va talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirish
Ohangni farqlash KI qo‘yilgan bola uchun, eshitish qobiliyati zaif bo‘lgan boshqa bolalardagi kabi eng qiyin vazifalardan biridir. Bu ko‘nikmani rivojlantirish bola so‘zlarni bo‘g‘in tuzilishi, ovoz balandligi, davomiyligi va balandligidagi o‘zgarishlarga asoslangan holda ajratishni bilib olganidan so‘ng boshlanishi kerak. Ushbu ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun mashqlar 10.7, 11.5 bo‘limlarda ko‘rsatilgan. Bolalar uchun gapdagi ohangni talaffuz vazifalari yanada qiyinroq, bu nafaqat eshitish orqali ohangni farqlash qiyinchiliklariga, balki o‘z ovozini boshqarishi, uning balandligi, davomiyligi va yuqorilik darajasini o‘zgartirish qobiliyati bilan ham bog‘liq. Biroq, so‘roq va darak ohangni talaffuz qilish va farqlashni rivojlantirish mashqlari juda muhim, chunki ular muloqot paytida nutqni tushunishni rivojlantirishga va bolada nutq sifatini tez yaxshilashga yordam beradi.
1-mashq.
Mashqning vazifalari: bolaga odamning qanday ohang bilan gaplashayotganini (darak yoki so‘roq) ajratishga o‘rgatish; gaplarning darak va so‘roq intonasiyasini ular qo‘llanilgan holatlar bilan bog‘lash. Materiallar: 3–14-jadvallar (3-sonli daftar, 3-qism, 127–138-betlar). Jadvallarda so‘roq qo‘shimchalari bo‘lmagan va talaffuzda faqat ohang orqali farqlash mumkin bo‘lgan darak va so‘roq gaplar keltirilgan. Ohangning faqat ikki turi tanlanishi boshqa intonasiyalarga taqlid qilish qiyin ekani hamda vaziyat kontekstisiz va so‘zlovchining yuz ifodasini ko‘rmasdan farqlash bola uchun qiyin ekanligi bilan bog‘liq.
Mashqlarni bajarishga tayyorgarlik
Katta odam bolaning oldiga tanlangan jadvalni qo‘yadi va unga bir ustunda darak, ikkinchisida so‘roq gaplar borligini tushuntiradi. Bolalar uchun ko‘pincha quyidagicha izohlar tushunarli bo‘ladi: “shunchaki gapirilmoqda yoki savol berilmoqda”, “oxirida so‘roq belgisi yoki nuqta bo‘lgan gap”. Katta odam ro‘yxatdagi jumlalarni tegishli ohang va yuz ifodalari bilan talaffuz qiladi. Bunda mos qo‘l harakatlari bilan tushuntiriladigan sxematik tasvirlardan (to‘g‘ri chiziq – darak ohangi, yuqoriga chiziq – so‘roq ohangi) foydalangan ma'qul. Dastlab, ohang biroz bo‘rttirilgan bo‘lishi kerak, bu bola uchun ikki turdagi intonasiyani ajratishni osonlashtiradi. Katta odam darak va so‘roq gaplar qo‘llanilgan vaziyatlarga misollar keltiradi, boladan bunday vaziyatlarga misollar berishni so‘raydi. Kattalar boladan turli ohang bilan jumlalarni o‘qishni so‘raydi. Odatda, bu vazifa bola uchun juda qiyin va u buni darhol eplolmaydi, lekin bolaning yuz ifodalari, tana harakatlari, chizmalarga tayanib, buni bajarishga harakat qilishi muhimdir.
Katta odam jadvaldagi ro‘yxatning birinchi qatorini ochiq qoldirgan holda keraksiz jumlalarni qog‘oz bilan yopadi.
Katta odam gapni turli ohang va yuz ifodasi bilan talaffuz qiladi. Bunda bola uning yuz ifodasini ko‘rib turishi kerak. Boladan ular qanday: bir xil yoki turlicha eshitilayotganini so‘raydi. Agar bola ularni turlicha eshitayotgan bo‘lsa, unda qaysi belgi – “so‘roq yoki nuqta” – ohangga mos kelishini ko‘rsatish so‘raladi.
Mashqni bajarish
Katta odam ro‘yxatdagi birinchi qatorni ochiq qoldirib, jadvaldagi keraksiz jumlalarni qog‘oz bilan yopadi. Gapni turlicha ohang bilan tasodifiy tartibda talaffuz qiladi va bunda bola uning yuzini ko‘rmaydi (jadvalning har bir qatoridagi juft jumla alohida xuddi shu tartibda mashq qilinadi).
Bola jadvaldagi tegishli gapni ko‘rsatadi va “so‘roq” yoki “nuqta” mos kelishini aytadi.
Vazifani murakkablashtirish variantlari
Variant 1.
Katta odam jadvaldagi turlli gaplarni so‘roq yoki darak ohangi bilan talaffuz qiladi (jadvalda barcha qatorlar ochiq).
Bola jadvaldagi tegishli ustunni ko‘rsatadi va “so‘roq” yoki “nuqta” qo‘yilishini aytadi. Gapni aniqlash shart emas.
Variant 2.
Jadvalda bir necha qator ochiq (2-15, bolaning jumlalarni tushunib olish qobiliyatiga qarab), katta odam ushbu jumlalardan birini so‘roq yoki darak ohangi bilan talaffuz qiladi.
Bola jumlani taniydi (talaffuz qiladi/o‘qiydi) (ohangga taqlid qilish shart emas) va tegishli ohangga ega ustunni ko‘rsatadi.
2-mashq.
Mashqning maqsadi: bolaga turli ohangli jumlalarni talaffuz qilayotganda o‘z ovozini boshqarish, eshitish orqali idrok etgan holda gaplarni darak va so‘roq ohangi bilan taaffuz qilishni o‘rgatish.
Materiallar: 3-14-jadvallar (3-sonli daftar, 3-qism).
Mashq qilish uchun tayyorgarlik
Mashq bola ohangni juft xolda taqqoslay olganda va 3-sonli daftarning 1, 2-mashqlarni 5, 6-jadvallari bilan o‘zlashtirganda bajariladi (izoh 10.7 bo‘limda).
Mashqni bajarish
Katta odam jadvalning bir qatoridagi gaplarni o‘qiydi.
Bola jumlani tegishli ohang bilan takrorlashi kerak.
Mashq jadvalning har bir qatori bilan bajariladi.
Vazifani murakkablashtirish variantlari
Variant 1.
Jadvalda bir necha qator ochiq (2-15, bolaning jumlalarni tanib olish qobiliyatiga qarab), katta odam ushbu jumlalardan birini so‘roq yoki darak ohangi bilan talaffuz qiladi.
Bola jumlani xuddi shu ohang bilan talaffuz qiladi/o‘qiydi.
Variant 2.
Katta odam bir jumlani turli ohang va turli xil ovoz balandligi bilan talaffuz qiladi.
Bola bu jumlani xuddi shu ohang va ovoz balandligi bilan takrorlashi kerak.
Variant 3.
Katta odam jadvaldan ketma-ket 2 ta jumlani turli ohang va turli xil ovoz balandligi bilan talaffuz qiladi.
Bola eshitgan jumlalarini xuddi shu ohang va ovoz balandligi bilan takrorlashi kerak.
11.7. Gapdagi mazmuniy urg‘uni farqlash va talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirish
Mazmuniy urg‘uni farqlash KI yordamida eshituvchi bola uchun eshitish qobiliyati buzilgan boshqa bolalardagi kabi eng qiyin vazifalardan biridir. Bu ko‘nikmani rivojlantirishni bola so‘zlarni bo‘g‘in tuzilishi, ovoz balandligi, davomiyligi va yuqoriligidagi o‘zgarishlarga asoslangan holda ajratishni o‘rgangach boshlagan ma'qul. Ushbu ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun mashqlar 6 va 7-boblarda keltirilgan. Ular uchun mazmuniy urg‘uni talaffuz qilish bilan bog‘liq vazifalar yanada qiyin bo‘lib, bu nafaqat ajratilgan so‘zning gapdagi o‘rnini farqlash qiyinchiliklari, balki o‘z ovozini tabiiy ravishda boshqarish, uning balandligi, davomiyligini va yuqoriligini o‘zgartirishdagi muammolar bilan ham bog‘liq. Biroq, mazmuniy urg‘uni farqlashga va takrorlashga oid mashqlar juda muhimdir, chunki ular muloqot paytida nutqni tushunishni rivojlantirishga yordam beradi va bolada nutq sifatini oshiradi.
1-mashq.
Mashqning vazifalari: bolaga gapdagi qaysi so‘z alohida ovoz (mazmuniy urg‘u) bilan ajralib turishini farqlashni o‘rgatish; gapdagi mazmuniy urg‘uni shu gap qo‘llaniladigan vaziyatlar bilan bog‘lashga o‘rgatish.
Materiallar: 15–25-jadvallar (3-daftar, 3-qism, 139–149-betlar). Jadvallarda 2 va 3 ta so‘zdan iborat, talaffuz paytida alohida ovoz bilan ta'kidlanishi kerak bo‘lgan so‘zning tagiga chizilgan (mazmuniy/mantiqiy urg‘u) gaplar berilgan. 15, 17, 19, 22, 23 jadvallardagi gaplar so‘roq gaplardir va ularning har biri uchun javob keltirilgan, bu esa bola uchun gapdagi mazmuniy urg‘uning ma'nosini tushunishini osonlashtiradi. Mashqlarni bajarishga tayyorgarlik
Katta odam bolaning oldiga tanlangan jadval tasvirlangan qog‘ozni qo‘yadi, jadvaldagi keraksiz jumlalarni bo‘sh qog‘oz bilan yopadi va birinchi qatorni ochiq qoldiradi. U jumlani o‘zi ovoz chiqarib o‘qiydi (so‘zni ohang bilan ta'kidlamasdan), bolaga ham ovoz chiqarib o‘qishni taklif qiladi, bu jumla nimani anglatishini birgalikda muhokama qilishadi.
Katta odam bolaga gaplarni turlicha talaffuz qilishini tushuntiradi - avval, jumladagi bitta so‘zni balandroq va bir oz sekinroq, keyin ikkinchi, uchinchilarni ham shu tarzda talaffuz kiladi (15-jadval, 17-20, 22-25). Ovozi bilan turli so‘zlarni ta'kidlab, gapni mos yuz ifodalari va imo-ishoralari bilan talaffuz qiladi. Bunda bola uning yuzini ko‘rib turishi kerak. Dastlab, ohang biroz bo‘rttirilgan bo‘lishi kerak, bu esa bolaga farqlashni osonlashtiradi. Bolaga bu gaplar qanday vaziyatlarda qo‘llanilishi tushuntiriladi.
Masalan, "Onam oziq-ovqat sotib olyaptimi?
Katta odam gapni turli ohang va yuz ifodasi bilan talaffuz qiladi. Bunda bola uning yuz ifodasini ko‘rib turishi kerak. Boladan ular qanday: bir xil yoki turlicha eshitilayotganini so‘raydi. Agar bola ularni turlicha eshitayotgan bo‘lsa, unda qaysi belgi – “so‘roq yoki nuqta” – ohangga mos kelishini ko‘rsatish so‘raladi.
Mashqni bajarish
Katta odam ro‘yxatdagi birinchi qatorni ochiq qoldirib, jadvaldagi keraksiz jumlalarni qog‘oz bilan yopadi. Gapni turlicha ohang bilan tasodifiy tartibda talaffuz qiladi va bunda bola uning yuzini ko‘rmaydi (jadvalning har bir qatoridagi juft jumla alohida xuddi shu tartibda mashq qilinadi).
Bola jadvaldagi tegishli gapni ko‘rsatadi va “so‘roq” yoki “nuqta” mos kelishini aytadi.
Vazifani murakkablashtirish variantlari
Variant 1.
Katta odam jadvaldagi turlli gaplarni so‘roq yoki darak ohangi bilan talaffuz qiladi (jadvalda barcha qatorlar ochiq).
Bola jadvaldagi tegishli ustunni ko‘rsatadi va “so‘roq” yoki “nuqta” qo‘yilishini aytadi. Gapni aniqlash shart emas.
Variant 2.
Jadvalda bir necha qator ochiq (2-15, bolaning jumlalarni tushunib olish qobiliyatiga qarab), katta odam ushbu jumlalardan birini so‘roq yoki darak ohangi bilan talaffuz qiladi.
Bola jumlani taniydi (talaffuz qiladi/o‘qiydi) (ohangga taqlid qilish shart emas) va tegishli ohangga ega ustunni ko‘rsatadi.
2-mashq.
Mashqning maqsadi: bolaga turli ohangli jumlalarni talaffuz qilayotganda o‘z ovozini boshqarish, eshitish orqali idrok etgan holda gaplarni darak va so‘roq ohangi bilan taaffuz qilishni o‘rgatish.
Materiallar: 3-14-jadvallar (3-sonli daftar, 3-qism).
Mashq qilish uchun tayyorgarlik
Mashq bola ohangni juft xolda taqqoslay olganda va 3-sonli daftarning 1, 2-mashqlarni 5, 6-jadvallari bilan o‘zlashtirganda bajariladi (izoh 10.7 bo‘limda).
Mashqni bajarish
Katta odam jadvalning bir qatoridagi gaplarni o‘qiydi.
Bola jumlani tegishli ohang bilan takrorlashi kerak.
Mashq jadvalning har bir qatori bilan bajariladi.
Vazifani murakkablashtirish variantlari
Variant 1.
Jadvalda bir necha qator ochiq (2-15, bolaning jumlalarni tanib olish qobiliyatiga qarab), katta odam ushbu jumlalardan birini so‘roq yoki darak ohangi bilan talaffuz qiladi.
Bola jumlani xuddi shu ohang bilan talaffuz qiladi/o‘qiydi.
Variant 2.
Katta odam bir jumlani turli ohang va turli xil ovoz balandligi bilan talaffuz qiladi.
Bola bu jumlani xuddi shu ohang va ovoz balandligi bilan takrorlashi kerak.
Variant 3.
Katta odam jadvaldan ketma-ket 2 ta jumlani turli ohang va turli xil ovoz balandligi bilan talaffuz qiladi.
Bola eshitgan jumlalarini xuddi shu ohang va ovoz balandligi bilan takrorlashi kerak.
11.7. Gapdagi mazmuniy urg‘uni farqlash va talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirish
Mazmuniy urg‘uni farqlash KI yordamida eshituvchi bola uchun eshitish qobiliyati buzilgan boshqa bolalardagi kabi eng qiyin vazifalardan biridir. Bu ko‘nikmani rivojlantirishni bola so‘zlarni bo‘g‘in tuzilishi, ovoz Mashqni bajarish
Katta odam jumlani, undagi so‘zlardan birini alohida ohang bilan ta'kidlab talaffuz qiladi, bunda bola uning yuzini ko‘rmaydi. Bola jumlada qaysi so‘z ohang bilan ta'kidlanganligini aniqlashi va jadvaldagi tegishli ustunni ko‘rsatishi (16, 18, 20, 21, 24, 25-jadvallar) yoki kerakli javobni tanlashi kerak.(15, 17, 19, 22, 23-jadvallar). Xuddi shu tarzda, mashq har bir gap bilan bajariladi.
Mashqlarni qiyinlashtirish
Katta odam jadvaldagi turli gaplarni talaffuz qiladi (16, 18, 20, 21, 24, 25-jadvallar).
Bola gap qaysi ustundan ekanligini ko‘rsatishi kerak. Aynan qaysi gap aytilganini aniqlash shart emas.
2-mashq.
Mashqning maqsadi: bolaga gaplarni turli mazmuniy urg‘u bilan talaffuz qilishda ovozini nazorat qilishni o‘rgatish, gaplarni mazmuniy urg‘uni turli so‘zlarga tushirib, talaffuz qilishni o‘rgatish.
Mashqni bajarish uchun tayyorgarlik
Mashq bola juft gaplarni taqqoslashda jumladagi mazmuniy urg‘uning o‘rnini ajrata olishni o‘rganganda va 3-sonli daftarning 5, 6-jadvallari bilan 1, 2-mashqlarni o‘zlashtirganda amalga oshiriladi (izoh 10.7 bo‘limda).
Mashqni bajarish
Katta odam jadvalning bir qatoridagi gaplarni talaffuz qiladi.
Bola kerakli so‘zni ohang bilan ta'kidlab, gapni talaffuz qilishi kerak.
Vazifa jadvalning har bir qatori bilan bajariladi.
Vazifani murakkablashtirish
Jadvalning bir nechta qatori ochiladi (2–15 bolaning jumlalarni ilg‘ab olish qobiliyatiga qarab), katta odam ushbu gaplardan birini bir so‘zni alohida ohang bilan ta'kidlagan holda talaffuz qiladi.
Bola ushbu gapni qog‘ozdan (chop etilgan gaplarda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar bo‘ladi) tegishli mazmuniy urg‘uni ta'kidlagan holda o‘qiydi; gapni qog‘ozdan o‘qishga tayanmagan holda (gaplarda so‘zlar ajratib ko‘rsatilmagan), shuningdek, qaramasdan tegishli mazmuniy urg‘u bilan talaffuz qiladi.
Nutqdagi prosodik ma'lumotlarni ajratib olish qobiliyatini rivojlantirishning yakuniy maqsadi KI o‘rnatilgan bolaning suhbatdoshi aynan nima deganini bilish, shu bilan birga gapni bir marta eshitishdayoq ohangni, mantiqiy urg‘uni, so‘zlovchining ovozini aniqlashdir. Bundan tashqari, bola o‘z nutqida intonasiyada foydalanishni o‘rganishi darkor.