59
Kurikulum. 2013. №3
Müasir dәrs: o necә olmalıdır?
Иnкишafetdиrиcи tяlяblяr дедикдя aшaьыda -
кы lar нязярдя тутулур: шagиrdlяrdя mцsbяt tя -
lиm-tяrbиyя motиvlяrи,
maraq la rы , yaradыcы tя -
шяbbцsкarlыг vя fяallыг иnкишaf et dиrилмялидир;
шagиrdlяrиn иnкишaf sяvиyyяsи vя psиxolojи xц -
su sиy yяt lя rи юyrяnилмяли, onlarыn «yaxыn иnки-
шaf zonasы» layиhяlяшdиrилмялидир; tяdrиs mяш -
ьяlяlяrи «qabaqlama» sяvиyyяsиndя кeчирил-
мяли, иnкишafda yenи кeyfиyyяt dяyишикlik lяrи -
nиn baшlanmasы stиmullaшdыrылмалыдыр; шagиrd-
lяrиn иntelleкtual, emosиonal, sosиal иnкишafыn-
da «sыч rayышlarы» proqnozlaшdыrmaq vя baш ve -
rя
cяк dяyишикlикlяrи nяzяrя almaqla tяdrиs
mяшьяlяlяrи yenиdяn qurулмалыдыр.
– Чoxsaylы dяrs tиplяrи ичяrиsиndя hamыsы
цчцn цmumи
olan яlamяtи цzя чыxarmaqdan
юtrц onlarы tяsnиf etmяк la zыmdыr. Bu, olduqca
mцrяккяb problemdиr. Чцnки tяd rиs mяшьяlя -
lя rи nиn hяr bиrиnиn юz mяqsяdи vя vяzиfяlяrи
ol
du
ьundan, onlarda eynи materиal юyrяdиl-
mяdиyиndяn, mцxtяlиf texnologиya vя metodи -
кa lar tяtbиq olunduьundan dяrslяrи qruplaш -
dыr
maq, цmumи яla
mяtи mцяyyяnlяшdиrmяк
чяtиndиr. Mяhz buna gюrя dя mцtяxяssиslяr
dяrslяrи tяsnиf etmяyя mцxtяlиf mюvqelяrdяn
yanaшыrlar. Tяdrиs mяшьяlяlяrи mцxtяlиf tиplя -
rя ayrыlan zaman dяr s lя rиn яlamяtlяrи яsas ки -
mи gюtцrцlцr. Hazыrda mяlum olan tяsnиfat la -
rыn sayы onlarladыr.
Hazыrda мяктябляримиздя daha чox иstи-
fadя olunan dяrs tиplяrи aшaьыdaкыlardыr:
кombиnяedиlmиш (qarышыq) dяrs; yenи bиlикlяrи
юyrяnmя dяrsи; yenи bacarыqlarы formalaшdыr -
ma dяrsи; юyrяnиlяn materиalы цmumиlяшdиrmя
vя sиstemlяшdиrmя dяrsи; bиlик, bacarыqlara
nяzarяt vя кorreкsиya dяrsи; bиlик, bacarыqla -
rыn praкtики olaraq tяtbиqи dяrsи.
Щяр бир дярс типинин
цстцнлцкляри иля бяра-
бяр нюгсанлары да вардыр. Сон иллярдя тядрисдя
гейри-стандарт дярсляря дя цстцнлцк верилир.
Бу да зярури бир мясялядир.
Кечян ясрин 70-cи иllяrиnин ortalarыnda
mякtяblиlяrиn tяdrиs mяш ья lя lя rиnя maraьы -
nыn azalma
sы киmи qorxulu meyl yarananda
mцяllиmlяr шagиrdlяrиn яqlи яmякdяn цz dюn -
dяrmяsиnиn qarшыsыnы mцxtяlиf цsullarla al ma -
ьa cяhd gюstяrdиlяr. Кцtlяvи praкtикa bu
prob
lemя dиqqяt yetиrяrяк qeyrи-sta
ndart
dяrs lяr tяшкиl etdи. Mяqsяd шagиrdlяrdя tяdrиs
яmяyиnя maraq oyatmaq vя o ma ra ьы saxla -
maq иdи. Qeyrи- standart dяrslяr standart struк -
turu olmayan иmprovиzя edиlmиш tяdrиs mяш -
ьяlяlяrиdиr. Standart dяrs lяr ba rя sиn dя peda -
qoqlarыn fикиrlяrи mцxtяlиfdиr. On la rыn bиr qиs -
mи qeyrи-standart dяrslяrя pedaqojи fикrиn tя -
rяq qиsи, mяк tяbиn demoкratик lяш dи rиl mя sи иs -
tиqa
mяtиn
dя dцzgцn addыm киmи baxыrlar.
Baш
qa bиr qиsmи иsя як
sи
nя,
qeyrи-standart
dяrs lяrя pedaqojи prиnsиplяrиn po zul masы
киmи baxыr, onu oxumaьы иstяmяyяn vя ya ba -
car ma yan tяnbяl шagиrdlяrиn tяzyиqи иlя mцяl -
lиm lяrиn mяc bu rи gerи чя киl mя sиnиn nяtиcяsи
hesab edиrlяr.
Яn чox yayыlmыш qeyrи-standart dяrs tиplяrи
aшaьыdaкыlardыr: ишgцzar
oyun dяrslяrи; mяt buat
кonfransы dяrslяrи; yarыш dяrslя
rи; mяs
lяhяt
dяrslяrи; кompyuter dяrslя
rи; qar
шы
lыqlы tяlиm
dяrslяrи; yaradыcыlыq dяrs lяrи; mяq bul dяrslяrи;
fantazиya dяrslяrи; oyun dяrslяrи; hяqиqяtи tap -
ma dяrslяrи; кonsert dяrslяr; dиa
loq dяrslяr;
rol lu oyun dяrslяrи; кonfrans dяrs lяrи; semиnar
dяrslяrи; eкsкursиya dяrs lя rи; иnteqral dяrslяr;
«мяhкяmя» dяrslяrи. Цmu mиy yяtlя, yenи pe -
daqojи яdяbиyyatda 36-ya qяdяr qe y rи-standart
dяrs tиpи gюstяrиlиr.
Яlbяttя, qeyrи-standart dяrslяr юz mяqsя -
dи nя, tяш ки lи nя, кe чиrиl mя metodикasыna gюrя
qeyrи-adи dяrslяrdиr, on
lar cиddи struк
turu,
mцяy yяn иш rejиmи olan gцndяlик tяdrиs mяш -
ьяlяlяrи
nя nиsbяtяn шagиrdlяrиn daha чox
xoшuna gяlиr. Ona gюrя dя mцяllиmlяr belя
qeyrи-standart dяr
sdяn иstиfadя etmяlиdиrlяr.
Amma qeyrи-standart dяrs lяrи baшlыca иш for -
ma sыna чevиrmяк olmaz.
Чox vaxt apardыьыna,
cиddи яqlи яmяк sяrf edиlmяdиyиnя vя yцкsяк
4
60
Kurikulum. 2013. №3
Fәrrux Rüstәmov
nяtиcя qazanыlmadыьыna gюrя onlarы sиstem
halыnda tяtbиq etmяк mяqsяdя uyьun deyиl.
– Дяrsиn struкturu dedикdя, onun daxиlи
quruluшu, ayrы-ayrы mяr hяlяlяrиnиn ardыcыllыьы
baшa dцшцlцr. Dяrsиn tиpи struкtur hиssяlяrиnиn
mюvcudluьu vя onlarыn ardыcыllыьы иlя mцяy -
yяn olu nur. Mцяllиm dяrsиn struкturunu seч -
mяк dя sяrbяstdиr. Laкиn bu seчиlяn struкtur
tяhsиl-tяrbиyяnиn yцкsяк nяtиcяlяrиnи tяmиn
etmяlиdиr. Bu ye
nи
lи
yиn яhяmиyyяtиnи baшa
dцш
mяк чяtиn deyиl. Чцnки яvvяllяr dяrsиn
formal mяrhяlяlяrиnя mцtlяq rиayяt etmяк
haq qыnda sяrt tяlяblяr иrяlи sцrцlцrdц. Amma
nяzяr и y yя чи vя praкtикlяrиn «struкtursuz»
dяr sя mцnasиbяtи bиrmяnalы deyиl. Mцяllиmя
sяrbяstlик verиlmяsи, шцbhя
sиz, mцtяrяq
qи
addыmdыr. Amma «struкtursuz» dяrs шяra и tиn -
dя шa gиrd lя rиn иd raк fяalиyyяtиnиn qanunauy -
ьun luqlarыnыn pozulmasыnыn baш vermяsи bю -
yцк nюqsandыr. Bu vя ya dиgяr dяrs tиplяrиnи
vя onlarыn struкturunun mяq sяdяuyьun lu ьu -
nu tяlиm-tяrbиyя prosesиnиn sя mя rя lи lиyиnя
son nяtиcяyя gюrя qиymяtlяn
dиrmяк tякlиf
olu nur.
Мяктябляримиздя фяал дярсляр тяшкил олу-
нур ки, онун да мярщяляляри яняняви дярсдян
тамамиля фярглидир.
Елми ядябиййатда фяал
дярсин гурулушу ашаьыдакы кими верилир:
1)
мотивасийа (проблемин гойулушу, фяр-
зиййянин иряли сцрцлмяси, тядгигат суалынын
верилмяси);
2)
тядгигатын апарылмасы (фярзийяляри йох -
ла маг вя тядгигат суалына ъаваб тапмаг цчцн
фактларын ахтарылмасы вя топланмасы);
3)
информасийа мцбадиляси (алынмыш инфор-
масийаларын тягдим олунмасы);
4)
информасийанын мцзакиряси вя тяшкили
(инфор
масийанын мцзакиряси, тяснифи, ялагя-
ляндирилмяси);
5)
нятиъяляр вя цмумиляшдирмя (цмуми-
ляшдирмя вя онун фярзиййялярля мцгайисяси,
онларын тясдиг вя йа тякзиб едилмяси щаггында
нятиъя, тядгигат суалына ъаваб);
6)
йарадыъы тятбигетмя (йени шяраитдя тят-
бигетмя, практики мясялялярин щялли);
7)
юзцнцгиймятляндирмя вя рефлексийа
(шях си фяалиййятин иникасы вя гиймятляндирил-
мяси).
Фяал тялимин ясас цстцнлцйц одур ки, ша -
эирдлярдя билийя йийялянмя щявяси йарадыр,
ша эирд юз истяйиня вя фяалиййятиня ясасян йени
билик кяшф едян заман онда дярся ма
раг
йараныр, ялдя етдийи билик узун мцддят йадда-
шындан силинмир.
– Дярсин дцзэцн планлашдырылмасы тядрисин
сямяряли гурулмасынын ясас шяртидир. Бу за -
ман мцяллимляря
мцяййян сярбястлик верил-
мялидир. Щяр бир мцяллим юзц тялим просесини
идаря етмяли, шаэирдлярин щазырлыг сявий йясиня,
потенсиал имканларына, инкишафына ясасланараг
дцзэцн диагнозлашдырма, прогнозлашдырма,
лайищяляшдирмя, информасийавермя, тяшкилет-
мя, гиймятляндир мя, нязаряtетмя вя коррек-
сийа функсийаларыны йериня йетирмялидир. Яэяр
эюстяриъи нязярдя тутулдуьундан аздырса,
эяляъякдя бу эерилийи доьуран сябяbляри ара-
дaн галдырмаг цчцн йоллар мцяййянляшдирил-
мялидир. Мцасир мцяллим шаэирдя щазыр билик
вемямяли, онун башында фикрин мейдана эял -
мясиня кюмяк эюстярмялидир. Вахтиля Сократ
пешякар мцяллимляри «фикрин мамачалары»
адландырырды.
5
6
* * *