Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

55
Kurikulum. 2013. №3
Müasir dәrs: o necә olmalıdır?
yәt rejimindә dәrsә davam etmәlәrini tәlәb
edirdi. Bu tәlәblәri yerinә yetirәn hәr bir kәs
ona tabe olmaqla hәmin tәlәblәri rejim kimi
qәbul edir, onun sәrt pedaqoji aurasında sәr -
bәst liyini  itirirdi.
Demokratik Azәrbaycan mәktәbindә bü -
töv 
lükdә tәhsil dәyişdikcә öyrәnmәnin әsas
nüvәsi olan dәrsin xarakteri dә dәyişmәyә
baş la yır. Başqa sözlә, dәrs demokratik xa rak -
ter alır. Öyrәnmәk istәyәnlәri ağuşuna alan,
onları әhatә edәn dәrsin inzibati bağları zәi f -
lәyir. Böyük bir әzaba çevrilәn dәrs özünün
ağırlıq mәrkәzini dәyişәrәk daha demokratik
auditoriyaya çevrilir. Bu zaman uşaqlar öz -
lәrinin potensial qüvvәlәrindәn istifadә im 
-
kan ları әldә edirlәr. Belәliklә, interaktiv bir
şә raitin yaranması hadisәsi baş verir.
Müasir dövr informasiyalar bolluğu ilә
mü şayiәt olunduğundan tәbii olaraq öyrәdici
xarakter daşımağa başlayır. İnformasiyaların
mәnbәyi insanları izlәmәklә onların marağını
çәkir. Belә bir mühitdә dәrs özünün öyrәdici
tәşkilatçı xarakteri ilә daha üstün keyfiyyәtlәr
qazanmalı, öyrәnәnlәrin marağına sәbәb
olmalıdır. Xüsusәn ümumtәhsil mәktәblәrin -
dә qurulan dәrslәr istәr mәzmun, istәrsә dә
texnoloji cәhәtdәn şagirdlәrin diqqәtini cәlb
etmәlidir. 
Araşdırmalar onu göstәrir ki, dәrsin gәr 
-
ginlik yaradan, uşaqların diqqәtini yoran bir cә -
hәti onun standart quruluşa malik olması, qey -
ri-çevik  modellә  tәnzimlәnmәsi dir.  De mok  ratik
cәmiyyәt qurduğumuz bir zamanda dәrsin әnә -
nәvi quruluşunun, mәrhә lәlәrinin dәyişmәsin -
dәn bәhs etmәklә yanaşı, onun yeni mәrhәlә lә -
rini stabillәşdirmәyә daha konkret demiş olsaq,
standartlaşdırmağa çalışırıq. Son dövrlәrdә bu
ba rәdә pedaqoji mәtbuatda çap olunan yazılar
be lә bir fikri söylәmәyә әsas verir. Lakin cә -
miyyәt özünün inkişaf tendensiyalarında yoru-
cu texnoloji standartlaşmalardan qaçmağı, fәa -
liy yәtlәri po tensial imkanlara söykәnmәklә ya -
ra dıcı şәkildә qurmağı tәlәb edir. Dәrsin qurul -
ma sında öyrәdәnin güc vә imkanlarına, möv -
cud tәlim şәraitinә istinad etmәk, nailiyyәt vә
irәlilәyişlәrin әldә olunmuş nәticәlәrlә ölçül 
-
mәsinә üstün yer ayırmaq faydalı bilinir. Belә
olduğu tәqdirdә qeyri-standart dәrslәrdәn isti -
fadә olunması vә onların daha yaradıcı qurul -
ma sına imkan verilmәsi vacib hesab edilir.
Müasir dәrsin bir mühüm xüsusiyyәti dә
onun problem xarakteri daşımasıdır. Ona gö -
rә dә bu gün müasir dәrs, dәrs problemi ad -
lan dırılsa idi dә, bu, sәhv yanaşma olmazdı.
Dәrsin problem xarakterli olması onun
hәr hansı didaktik vәzifәnin hәllinә zәruri bir
problem kimi yanaşılmasından irәli gәlir. Hәr
dәrsin müvafiq mәqsәdinin hәll olunması isti -
qamәtindә zәruri olan problem müәyyәn lәş di -
rilir. Onu hәll etmәk üçün iş formaları vә üsul -
larından istifadә edilir. Nәhayәt, proble min әt -
rafında vә onun yekunlaşdırılması ilә bağ 
lı
fәa 
liyyәtlәr tәşkil olunur. Belәliklә, dәrs 
 
dә
mü 
 
hüm didaktik vәzifә kimi problem hәll
olunur. Problemlәrin hәll olunması hәr han sı
didaktik vәzifәnin yerinә yetirilmәsi kimi başa
düşülür. 
Bu mәntiq müasir dәrs kimi başa düşülәn
bütün dәrslәrin demәk olar ki, hamısının ma -
hiy yәti vә mәzmumunun әsasını tәşkil edir. 
Müasir dәrsin problem xarakteri daşıma -
sı iki sәbәbdәn irәli gәlir. Birincisi, problem
hәlli interaktiv situativliyi tәşkil etmәklә
maraq effekti yaradır. Şagirdlәrin axtarıcılıq
vә yaradıcılıq istiqamәtindә fәaliyyәtlәrini
isti 
qamәtlәndirmәklә stimullaşdırır. Onları
nә ticәlәrә gәlmәyә sövq edir. İkincisi, şagird -
lәrin әn zәruri biliklәri öyrәnmәk istiqamә -
tindә hәyat üçün әn vacib olan fәaliyyәt baca -
rıq larına yiyәlәnmәyә imkan yaradır.
– Tәlimin әsas tәşkilat forması olan dәrs
özünün funksiyalarını yerinә yetirmәk üçün
hökmәn müәyyәn әlamәtlәri ilә tәzahür etmә -
lidir. Onlardan daha qabarıq görünәni sinif
kol lektivinin müәyyәn mәqsәd әtrafında sә -
fәrbәr olunmasıdır. Bu keyfiyyәt klassik pe -
da qogikanın mühüm әnәnәsi olan sinif-dәrs
sisteminin  әsas atributlarının biri kimi bu gün
dә qalmaqdadır.
İllәr boyu insanların birgә oxuma, öy rәn -
mә missiyası fәrdi tәhsilin davamı kimi hә mi -
şә aktual olub. Yaradılmış müvafiq müәssisә -
lәrdә müәllimin rәhbәrliyi ilә hәyata keçirilәn
bu prosesdә insanlar dialoji mühit şәraitindә
özlәrini yenidәn inkişaf etdirmәyә çalışıblar.
Humanist prinsiplәr әsasında qurulan
tәhsil şәraitindә bu dialoji mühit genişlәnir,
şagird şәxsiyyәtinin daha sәrbәst fәaliyyәtinә
2

---

56
Kurikulum. 2013. №3
Ənvәr Abbasov
imkan yaranır. Dәrsin inzibati bağları qırılır,
müasir qarşılıqlı әlaqә vә ünsiyyәtlә әvәz
olunur. Şәxsiyyәtlәrarası canlı öyrәnmә pro -
se sinin mahiyyәtini tәşkil etmәklә ona huma -
nist bir ruh gәtirir. Belә dәrslәrdә müәllim vә
şagirdlәrin әmәkdaşlığı müasir öyrәnmә pro-
sesinin texnologiyasına çevrilir. Bu münasi -
bәt hәm dә dәrsin demokratik xarakterinin
әmәlә gәl mәsini stimullaşdırır.
Bütün bunlar isә onu göstәrir ki, dәrs
klas sik bir pedaqoji model olaraq qalsa da,
xarakterini dәyişir, inkişafyönümlü bir me 
-
xanizmә çevrilir. Şәxsiyyәtin idraki, hissi-
emo sional vә psixomotor bacarıqlara yiyәlәn -
mәsini tәmin etmәklә, hәm dә onu izlәmәyә
imkan yaradır.
– Dәrs didaktikanın mühüm obyekti kimi
bu günә qәdәr öyrәnilmәkdә davam edir. Mü -
hüm pedaqoji mәsәlә kimi araşdırılır. Elәcә
dә dәrsdә psixoloji tәlәblәr, şagirdlәrin mü -
hüm xüsusiyyәtlәri psixologiyada öyrәnilir.
Pedaqoji psixologiya dәrsin psixoloji mә 
-
qam la rından danışmaqla onu daha çox araş -
dır mağa sәy göstәrir. Yeri gәlmişkәn qeyd et -
mәk lazımdır ki, bu gün tәhsilin mühüm
nәzә 
ri mәsәlәlәrindәn biri kimi onun psi 
-
xoloji әsasları kifayәt qәdәr öyrәnilmәsi dә,
ona çox böyük ehtiyacın olduğu aydın şәkildә
hiss olunur.
Lakin daha real olan bir mәsәlә dә vardır
ki, o, tәhsilin, elәcә dә onun ayrı-ayrı mәsәlә -
lәrinin hәllindә xüsusi pedaqoji vә psixoloji
cә hәt lәri, tәlәblәri axtarmaq meylindәn iba -
rәt dir. Araşdırmalar onu göstәrir ki, özlüyün -
dә inteqrativ bir varlıq kimi şәxsiyyәtin inki -
şaf etdirilmәsi üçün pedaqoji yaxud psixoloji
tәlәblәrin ayrılıqda öyrәnilmәsi kifayәt etmir.
Bu mәsәlәlәrin unifikasiya olunmuş,
birlәş 
di 
rilmiş şәkildә öyrәnilmәsinә ehtiyac
vardır. Bunun üçün isә tәhsilin psixopedaqoji
әsasları diqqәtlә araşdırılmalı, bütövlükdә
dәrsin әsasına gәtirilmәlidir.
İlkin araşdırmalara әsasәn, onu demәk
mümkündür ki, dәrsin inkişafetdirici prinsip
әsasında qurulması mühüm psixopedaqoji tә -
lәb lәrdәn biri kimi diqqәt mәrkәzindә saxla -
nıl malıdır. Elәcә dә bәrabәr şәraitin yaradıl-
ması, valideynin pedaqoji prosesә cәlb olun -
ması da psixopedaqoji tәlәblәr kimi tәdqiqata
cәlb olunmalıdır.
– Dәrs mühüm pedaqoji anlayışlardan
biri kimi özünün tipoloji xüsusiyyәtlәrә malik
keyfiyyәtini bu gün dә saxlayır. Lakin kon -
kret dәrs tiplәrinin hazırkı şәkildә qal 
ma 
sı,
ondan istifadә edilmәsi, yaxud da gәlәcәk dә
onlara müraciәt olunması barәdә qәti fikir
söylәmәk çәtindir. Bunun üçün müvafiq araş -
dır ma ların aparılması vә konkret fikrә gәlin -
mәsi әn sәmәrәli vә inandırıcı yanaşma tәrzi
ola bilәr. Lakin bir hәqiqәt vardır ki, müasir
dәrs özünün maraqlılıq atributunu dәrsdә
müәy 
 
yәn ziddiyyәtlәrin yaranması zamanı
qa za nır. Bu da özlüyündә problemin yaradıl -
ması vә onun hәlli üçün zәmin hazırlayır. Elә -
cә dә summativ qiymәtlәndirmә dәrslәrinin
ol ması da yeni dәrsin tiplәrindәn biri kimi dә -
yәrlәndirilmәlidir.
– Dәrs texnologiyadır. Onun ayrı-ayrı his -
sә 
lәri barәdә fikirlәrin olması strateji әhә 
-
miyyәt daşıyır. Ənәnәvi pedaqogikada dәrsin
mәrhәlәlәri barәdә fikirlәrin olması, az qala
bu mәrhәlәlәrin әzbәr öyrәnilmәsi ona bu gün
dә olduğu kimi yanaşmağı tәlәb edir. Doğru -
dur, indi dә fәal-interaktiv dәrslәrin mәzmun
vә strukturundan danışırlar. Onun standart tә -
lә 
b 
lәr kimi qәbul olunmasına çalışırlar. De 
-
mokratik tәhsil prinsipi bu yanaşmanı tәkzib
edir, müәllimin tәlim mәqsәdi әtrafında sәr -
bәst olaraq fәaliyyәt göstәrmәsini mühüm tә -
lәb kimi qarşıya qoyur. Ona görә dә proble -
min hәllinә yönәliş hәr hansı dәrs nümunә sin -
dә müәllimin yaradıcı fәaliyyәt göstәr mә si, öz
işini layihәlәşdirmәklә planlaşdırması zәruri
hesab edilir. Eyni zamanda tәdqiqatçı lıq ba -
carığına malik olması әsas cәhәt kimi qeyd
olunur.
– Dәrs planı müәllimin sәnәdidir. Onu
müәl lim hazırlayır. İllәr uzunu bu sәnәdin ha -
zırlanıb-hazırlanmaması müzakirә obyekti olub.
O müzakirәlәr bu gün dә davam etmәk dә dir. 
Dәrsin planının hazırlanması vacib mәr -
hә lәdir. Onu hәm müәllimin inkişaf etmәsi,
3
4
5
6

---