Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b
Yüklə 2,71 Mb.
|
holatdagi muvozanat nuqtalari o`rnatiladi: E1 , E2 , E3 ,..., En . Ushbu muvozanat nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqni amerikalik olim Dj. Xiks 119
―daromad-iste′mol‖ chizig`i deb atadi va bu chiziq ilmiy adabiyotlarda ―turmush darajasi chizig`i‖ deb ham ataladi. Agar ―daromad-iste′mol‖ chizig`i koordinata boshidan 450 burchak ostidagi to`g`ri chiziqdan iborat bo`lsa, daromadning o`sishi, iste′molchining iste′mol qiladigan ne′matlari bir xil nisbatda o`sadi. Agar iste′molchi ne′matlarni har xil nisbatda xarid qilsa, W chizig`ining yotiqligi o`zgaradi. 7.1-rasmdagi koordinata boshida Y tovarni xarid qilish X tovarga nisbatan tezroq sur′atda o`sadi, keyinchalik Y tovarni xarid qilish susayib, X tovar bilan barqarorlashadi. XIX asrdayoq real daromad oshishi bilan birlamchi ehtiyoj ne′matlariga talab qisqarib borib, ikkilamchi ehtiyoj ne′matlariga talab oshib borishi isbotlangan. Nemis olimi Ernst Engel (1821-1896) birinchi bo`lib daromad o`zgarishining iste′mol tarkibiga ta′sirini tadqiq qilgan. Tovarlar tarkibining daromadga nisbatan o`zgarishini ifodalovchi chiziqlar, Engel egri chiziqlari deyiladi (7.2-rasm). Q
Standart sifatli sanoat tovarlari Q1 Kundalik ehtiyoj tovarlari R 7.2-rasm. Engel egri chiziqlari Gorizontal o`q bo`ylab iste′molchi daromadini (R) va ordinata o`qi bo`ylab xarid qilinadigan tovarlar miqdorini (Q) belgilangan. Iste′molchi ehtiyoji birinchi navbatda kundalik zaruriy ehtiyoj tovarlari (Q1), ikkinchi navbatda standart sifatli sanoat mahsulotlari (Q2) va nihoyat, keyinchalik oliy kategoriyali tovarlar (Q2) bilan to`yinadi. Yana shu holat aniqlanganki, oliy sifatli tovarlar va xizmatlarga talab oshganda ham, kundalik hayotda foydalaniladigan standart sifatli sanoat mahsulotlariga talabning kuchayishi qonuniyati kuzatilgan. 120 AB1 , 7.2. “Narx-iste′mol” chizig`i tahlili Yuqorida ―daromad-iste′mol‖ chizig`i tahlil qilinganda, ne′matlar narxi o`zgarmaydi deb faraz qilingan edi. Endi daromadni o`zgarmas deb qabul qilgan holda, ne′matlardan birini, masalan, X ne′matning narxini o`zgaruvchan, Y ne′matnikini esa o`zgarmas deb qaraymiz. Faraz qilaylik,
AB2 va AB3 holatlarga siljitadi (7.3-rasm). Masalan, X tovar olma, Y tovar apelsin bo`lsin. (a) rasmda apelsin narxi o`zgarmaydi, olma narxi pasayib bormoqda. Natijada byudjet chizig`ining Y o`q bilan kesishgan nuqtasi o`zgarmaydi, X o`q bilan kesishgan nuqtasi o`ng tomonga surilib boradi. Olma narxini tushishi real daromadni oshiradi, natijada iste′molchi olma narxi oshmasdan oldin xarid qilolmagan apelsin va olma majmualarini endi sotib olishi mumkin bo`ladi. Y A a) P P1 P2 P3 P4 E1
B1 B2 B3 B4 X D X1 X2 X3 X4 X 7.3-rasm . “Narx-iste′mol”(a) va talab chizig`i (b) 121 Iste′molchi endi bir birlik qo`shimcha olma olish uchun, oldingidan kamroq miqdordagi apelsindan voz kechadi. Masalan, bitta apelsin narxi 2000 so`m va bitta olma narxi 1000 so`m bo`lsa, bitta apelsinga yarimta olma to`g`ri keladi, bitta olma narxi 500 so`mga tushsa, qo`shimcha bitta olma olish uchun 1/4 qism apelsindan voz kechishi kerak. Olma narxining pasayishi, ma′lum miqdordagi olmani apelsin bilan almashtirish imkoniyatini yaratadi. Natijada optimal majmua (apelsin va olmaning optimal miqdori) E nuqtadan yuqoriroq naflik darajasiga ega bo`lgan befarqlik egri chiziqlarida joylashgan E1 , E2 va E3 nuqtalarga o`tadi. Agar biz optimal majmua nuqtalarini (befarqlik egri chiziqlari bilan byudjet chiziqlari kesishgan nuqtalarni) chiziq bilan birlashtirsak, bu chiziq ―Narx-iste′mol‖ chizig`i bo`ladi (a rasmdagi V chizig`i). ―Narx-iste′mol‖ chizig`iga ko`ra talab chizig`ini aniqlash mumkin (b) rasm. 7.3. Daromad samarasi va almashtirish samarasi ―Daromad-iste′mol‖ chizig`ini tahlil qilganimizda, daromad o`zgarishini (narxlar o`zgarganda) iste′molga ta′sirini o`rgangan edik. ―Narx-iste′mol‖ chizig`i orqali narxlarning o`zgarishini bir ne′mat bilan boshqa bir ne′matni nisbiy almashtirishga ta′siri o`rganiladi. Endi biz X ne′matga bo`lgan talabni o`zgarishining qancha qismi narx bilan bog`liq va qancha qismi daromad bilan bog`liqligini ko`rib chiqamiz (7.4-rasm).
X1 X3 XX2 X X X 7.4-rasm. Normal tovarlar uchun daromad samarasi 122 E1 nuqta bilan Narxning har qanday pasayishi, birinchidan: real daromadni oshiradi, natijada befarqlik egri chizig`i suriladi va iste′molchi sotib olishi mumkin bo`lgan ne′matlar tarkibini o`zgartiradi; ikkinchidan - narxlar nisbatini o`zgartiradi va bir ne′matni (Y) boshqa ne′mat (X) bilan almashtiriladi. Ne′matlar majmuasiga (X va Y ne′matlar) bo`lgan talab o`zgarishining qancha qismi real daromad ta′siri va qancha qismi narxning pasayishi bilan bog`liq ekanligini aniqlamoqchimiz. 7.4-rasmda byudjet chizig`ining boshlang`ich holati YX va X ne′mat narxi pasaygandan keyingi holati YX′ keltirilgan. Boshlang`ich byudjet chizig`ida TU1 befarqlik egri chizig`iga mos keluvchi optimal majmua ifodalangan. E1 nuqtada iste′molchi Y ne′matdan Y1 miqdorda, X ne′matdan X1 miqdorda sotib oladi. X ne′matning narxi tushgandan keyin, yangi optimal majmua YX′ byudjet chizig`i bilan TU2 befarqlik egri chiziqlari kesishgan E2 nuqtaga o`tadi. E2 nuqtada iste′molchi X ne′matdan X2 miqdorda va Y tovardan Y2 miqdorda sotib oladi. Demak, X ne′mat narxining pasayishi iste′molchining real daromadini, uning tovar sotib olish imkoniyatini oshiradi, ya′ni uning o`z ehtiyojini qondirish darajasini oshiradi. Bu yerda X ne′matni iste′mol qilish hajmining umumiy o`zgarishi (uning narxi tushishi hisobidan) rasmda X1X2 bilan belgilangan. Iste′molchi boshida 0X1 miqdorda X ne′matdan sotib oladi, narx o`zgargandan keyin sotib olish hajmi 0X2 ga o`zgaradi. Y tovarni sotib olish hajmi 0Y1 dan 0Y2 ga qisqardi. X ne′mat iste′molining umumiy o`zgarishi X1X2 oraliqqa umumiy samara deyiladi. Endi umumiy samarani daromad samarasiga va almashtirish samarasiga qanday ajralishini ko`ramiz. Daromad samarasini aniqlash uchun YX′ byudjet chizig`iga parallel qilib YX byudjet chizig`ini TU1 befarqlik egri chizig`iga urinadigan qilib o`tkazamiz va bu uringan nuqtani E3 deb belgilaymiz. E3 nuqtaga mos keluvchi optimal majmuadagi X ne′mat miqdori X3 ga teng va u X1X2 umumiy samarani ikki qismga ajratadi: X1X3 va X3X2. Parallel ikki byudjet chizig`i orasida yotgan X3X2 o`zgarishga daromad samarasi va bitta 123 befarqlik egri chizig`i ustida yotgan X1X3 o`zgarishga - almashtirish samarasi deyiladi. Daromad va almashtirish samarasini talab o`zgarishiga ta′siri 7.5-rasmda keltirilgan. Yüklə 2,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||