Lirik asarlarni o'rganishda ifodali o'qishning o'rni va ahamiyati

Ifodali o’qish bilan o’quvchi sherda shoir tasvirlagan voqea, obraz haqida tasavvurga ega bo’ladi. Bunga u har bir so’z, misra mazmuni chuqurkshtirish orqali erishadi. Sheriy asarlar turli shaklda tahlil qilinadi: aniq reja asosida ifodali o’qiladi, ayrim so’z misralarga izoh beriladi, obrazlar taqqoslanadi, suhbat tashkil qilinadi.
X-XI sinflarda lirik asar tahlili turli turli usulda bo’lishi mumkin. Tahlil davomida o’quvchlar sher to’g’risidagi o’z shaxsiy fikrlarini ham bayon qiladilar.
A. Oripov “Temir odam” sheriga “Temir odam” deb nom qo’yganligini izohlash.
Ma’lumki, A. Oripovning bu sherida murakkab matematik tenglamalarni oson yecha oladigan , elektron hisoblash mashinalari bilan ikkilanmay muomalada bo’lish iqtidoroga ega bo’lgan shaxsning yig’layotgan bolaga befarq qarashi mumkinligi va bunday odmlarni “Temir odam” deb atash lozimligi ko’satiladi. O’qituvchi bu o’rinda o’z so’zida muqim turadigan, so’zi bilan amali mos keladigan temir irodali odamlarni xalq ijobiy ma’noda Temir odam deb atashini esga soladi. A. Oripov esa o’z sherida o’zgalar g’amiga befarq qarovchi hissiz, bag’ritosh odamlarga nisbatan “Temir odam” atamasini qo’llagan.
Ma’lum bo’ladiki, bitta so’z birikmasi ikki vaziyatda tamomila zid ma’nilar anglatishini o’quvchlarga tushuntirish imkoni paydo bo’ladi.
“Kishini mashg’ul etgan, to’lqinlatgan, shodlatgan, qayg’uga solgan, zavqlantirgan, hayajonlantirgan nima bo’lsa, qisqasi, subyektning ichiga nima kirsa, unda nima paydo bo’lsa, shularning barchasini lirika o’zining qonuniy boyligi kabi qabul qiladi” (V.Belinskiy, 184-b). Demak, lirik asar shoirning sezgi mevasi, bir oniy ilhomining natijasi, bir zumda “pishib” yetilgan poetik fikr va tuyg’usining ifodasidirki, ularning ko’pi sarlavha (nom)siz bo’ladi, birinchi misra yoki radif nomi bilan nomlanadi:
“Bu narsa - ta’riflash uchun mazmuni tutqich bermaydigan, muzika sezgisi kabi, lirik asarning xossasidir” (V.Belinskiy, 189-bet). “Uni na aytib berish va na izoh qilish mumkin; lekin uni shoir qalamidan qanday chiqqan bo’lsa, xuddi shunday o’qib berish bilan ikkinchi odamda ta’sir qoldirish mumkin; agarda uni so’z bilan aytib berilsa yoki prozaga aylantirilsa, u qanotlari chiroyli rang-barang kapalak hozirgina ichidan uchib ketgan xunuk, o’lik bir chag’anoqqa aylanadi... bu narsa shuning uchun ham qiyinki, sof lirik asar go’yo bir kartinaga o’xshaydi, lekin unda muhim narsa kartinaning o’zi emas, u bizda uyg’otgan sezgidir” (V.Belinskiy, 141-142 betlar); bu sezgilarning turli-tumanligini o’zida jamg’argan va ularni voqye qiluvchi lirik tafakkurning janrlari ham xilma-xildir; R.Orzibekovning hisoblashicha, birgina mumtoz o’zbek she’riyatida 30 ga yaqin lirik janr va shakllar (R.Orzibekov. O’zbek she’riyati janrlari. SamDU nashri 1998, 10-bet)bor... Bular:
Debocha, nazira, faxriya, marsiya, soqiynoma, qasida, ta’rix, bag’ishlov, hasbi hol; madhiya, qo’shiq, ashula, alla, lapar, yor-yor; mushoira, shiru-shakar, muvashshah, g’azal, tuyuq, ruboiy, fard, masnaviy, mustazod, sonet, tarjeband, tarkiband; to’rtlik, musallas, murabba, muxammas, musaddas, musabba, musamman, mutassa, muashshar va h.
Bularning hammasi ham o’zining muayyan janriy xususiyatlariga ega; katta – kichikligidan qat’i nazar bo’lishi mumkin bo’lgan hayotning barkamol va betimsol obrazini – san’atning buyuk asarlarini voqye qilgandirlar; ularning ba’zilarini o’rganishning o’ziyoq, mulohazalarimizni isbot etadi.