Lizosomalar

Kechki endosoma – unga erta endosoma tarkibidagi pinotsitoz jarayonida yutilgan mahsulotlar pufakchalar shaklida va Goljidan gidroliz shaklida yutiladi.
Lizosoma – unga kechki endosoma ichidagi gidroliz va parchalangan mahsulotlar aralashmasi pufakchalar shaklida quyiladi.
Fagosoma – unga fagotsitoz jarayonida kirgan nisbatan yirik kiritmalar (masalan, bakteriyalar) yutiladi.
Autofagosoma – sitoplazmaning qo’sh membranali qismi, odatda makroautofagiya jarayonida qatnashadi.
Multivezikulyar tanacha – ichida membranali pufakchalar saqlaydigan bir qavat membranali organoid. Mikroautofagiya jarayonida hosil bo’ladi, lekin tarkibidagi moddalarni tashqaridan kirgan kiritmalar hisobiga yig’adi.
Telolizosoma – unda hazm bo’lmagan moddalar yig’iladi, ular hujayra membranasi atrofida bo’ladi. Odatda qarilik va kasalliklar vaqtida to’planadi.


4. Lizosomaning biokimyoviy xususiyatlari
Lizosomalarning asosiy vazifasi hujayraning kiruvchi qismlarini, hujayra qoldiqlarini yoki hujayraga kirgan begona moddalarni yutish va eritish orqali hujayra metabolizmiga yordam berishdir.
Ularning kislotali ichki qismidagi ovqat hazm qilish fermentlari yirik tuzilmalar va molekulalarni oddiy tarkibiy qismlarga ajratadi va keyinchalik mahsulotlarni hujayradan keyingi foydalanish yoki yo'q qilish uchun qaytaradi.
Lizosomal fermentlar endoplazmatik retikulumda sintezlanadi.
Fermentlar lizosomalar ishlab chiqariladigan Golgi apparatiga o'tadi. Lizosomalar endoplazmatik retikulumdan kislota gidrolazalaridan foydalanib, endi keraksiz bo'lgan murakkab oqsillarni va organoidlarni hazm qilishadi.
Lizosomalar asosan hujayraning ovqat hazm qilish tizimi vazifasini bajaradi
Lizosomaning ichki tarkibida gidrolitik fermentlar hukmronlik qiladi, shuning uchun ular hujayra ichiga endotsitoz bilan kirib boradigan hujayradan tashqari oqsillarni hazm qilish, organoidlar va sitosol oqsillarini qayta ishlash jarayoni sodir bo'ladigan uyali metabolizmning muhim mintaqasidir.
Quyida biz lizosomalarning eng muhim funktsiyalarini chuqur o'rganamiz: molekulalarning avtofagiya bilan parchalanishi va fagotsitoz bilan parchalanishi.
Uyali oqsillarni ushlab turishga yordam beradigan mexanizmlardan biri "o'z-o'zini iste'mol qiladigan" autofagiya deb ataladi. Ushbu hodisa hujayra gomeostazini saqlashga yordam beradi, endi kerak bo'lmagan uyali tuzilmalarni buzadi va organellalarni qayta ishlashga yordam beradi.
Ushbu hodisa orqali autofagosomalar deb ataladigan pufakchalarning hosil bo'lishi sodir bo'ladi. Bular lizosomalar bilan birlashadigan endoplazmatik retikulumdan kelib chiqqan sitoplazmaning kichik hujayralari yoki boshqa uyali bo'linmalar.
Ikkala organoid ham birlashish qobiliyatiga ega, chunki ular lipid tabiatining plazma membranasi bilan ajralib turadi. Ikkita sovun pufakchasini birlashtirishga urinish o'xshashdir - siz kattaroqroq qilyapsiz.
Füzyondan so'ng, lizosomaning fermentativ tarkibi hosil bo'lgan boshqa pufakchaning ichida bo'lgan tarkibiy qismlarni parchalash uchun javobgardir. Ushbu molekulalarning tutilishi uzoq vaqt yashaydigan sitosolda joylashgan oqsillarning degradatsiyasini keltirib chiqaradigan selektivlikka ega bo'lmagan jarayonga o'xshaydi.
Hujayrada autofagiya hodisasi mavjud bo'lgan ozuqa moddalari miqdori bilan tartibga solingan ko'rinadi.
Organizm ozuqa moddalarining etishmovchiligini boshdan kechirganda yoki uzoq vaqt ro'za tutganda, parchalanish yo'llari faollashadi. Shu tarzda, hujayra muhim bo'lmagan oqsillarni parchalashga muvaffaq bo'ladi va ba'zi organoidlarni qayta ishlatishga erishadi.
Ro'za tutish davrida lizosomalar muhim rol o'ynashi bilish tadqiqotchilarning ushbu organelga bo'lgan qiziqishini oshirdi.
Lizosomalar ozgina ozuqaviy davrlarda faol ishtirok etishlari bilan bir qatorda, organik mavjudotlarning ma'lum nasllari rivojlanishida muhim rol o'ynaydi.
Ba'zi hollarda rivojlanish organizmni to'liq qayta qurishni nazarda tutadi, bu jarayon davomida ba'zi organlar yoki tuzilmalarni yo'q qilish kerakligini anglatadi. Masalan, hasharotlar metamorfozida lizosomalarning gidrolitik tarkibi to'qimalarning qayta tiklanishiga yordam beradi.
Endotsitoz va fagotsitoz hujayralarga tashqi elementlarni qabul qilishda va keyinchalik parchalanishida muhim rol o'ynaydi.
Fagotsitoz paytida ba'zi hujayralar, masalan, makrofaglar, bakteriyalar yoki hujayra qoldiqlari kabi yirik zarralarni yutish yoki parchalash uchun javobgardir.
Ushbu molekulalarni fagosoma deb ataladigan fagotsitik vakuol yutadi, bu avvalgi holatda bo'lgani kabi, lizosomalar bilan birlashadi. Sintez natijasida fagosoma ichidagi ovqat hazm qilish fermentlari ajralib chiqadi va zarralar parchalanadi.