Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti fuqarolik huquqi darslik I qism toshkent-2017
Yüklə 2,21 Mb.
|
| Fuqarolik-huquqiy munosabat
xususiyati Kirishadigan munosabatda erk- irodaning mavjud bo’lishi Fuqarolik-huquqiy munosabatda ishtirokchilar ma’muriy maqomidan qat’i nazar tengligi Mulkiy munosabatlarda ishtirokchilarning mulkiy mustaqilligi 18
ixtirolar, fan, adabiyot, san’at asarlarini tijorat muomalasida bo‘lishi bilan bog‘liq munosabatlar shular jumlasidandir. Shartnoma majburiyatlarining ko‘pchiligi ham mulkiy harakterga ega bo‘ladi. Bular jumlasiga oldi-sotdi, ishlarni bajarish, xizmatlarni ko‘rsatish, turar-joylarni ijaraga berish, qurilish ishlarini amalga oshirish, yuk va yo‘lovchilar tashish bilan bog‘liq shartnomalarini kiritish mumkin. Fuqarolik kodeksining 2-moddasida shartnoma majburiyatlari va o‘zga majburiyatlar bilan bog‘liq majburiyatlar haqida ham so‘z yuritiladi. O‘zga munosabatlar bunday boshqa majburiyatlar zarar yetkazish (delikt) bilan bog‘liq munosabatlar, qonuniy vorislik bilan bog‘liq munosabatlar, asossiz boylik orttirish (kondikt) bilan bog‘liq munosabatlar bo‘lishi mumkin. Fuqarolik huquqiy normalar ta’siri ostida bo‘lgan mulkiy harakterda bo‘lmagan shaxsiy munosabatlar o‘z navbatida ikki turga bo‘linadi. Mulkiy munosabatlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan shaxsiy munosabatlar va mulkiy munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan sof shaxsiy munosabatlar (shaxsiy nomulkiy munosabatlar)ga bo‘linadi. Mulkiy munosabatlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan shaxsiy munosabatlarda mulkiy munosabat shaxsiy munosabatlarni keltirib chiqaradi yoxud aksincha shaxsiy munosabat mulkiy munosabatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, ijodkor ijodiy asarini yozishi natijasida uni o‘z asariga nisbatan mualliflik huquqi ya’ni, muallif sifatida e’tirof etilish shaxsiy huquqi vujudga keladi va ushbu huquq negizida asar tijorat muomalasiga kiritilsa, asardan foydalanganlik uchun haq olish huquqiy vujudga keladi. Bundan tashqari xizmat tartibida berilgan topshiriq natijasida haq olgan xodim tomonidan intellektual mulk obyekti yaratiladi hamda ushbu obyektga nisbatan unda mualliflik huquqi vujudga keladi. Mulkiy munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan sof shaxsiy munosabatlar baho, qiymat bilan ifodalanmaydigan, subyektdan begonalashtirilishi mumkin bo‘lmagan, uning muayyan xususiyatlari ya’ni, sha’ni, qadr-qimmati, o‘z tasviriga bo‘lgan huquq, xususiy hayot sirlari, oilaviy sirlari, shaxsni individuallashtirish xususiyatlari bilan bog‘liq munosabatlardir. Masalan, har qanday fuqaro jamiyatda kishilar o‘rtasida o‘zining ismi-sharifi bilan taniladi (FKning 19-moddasi). Bunday shaxsiy huquqlar qonunda belgilangan yoki belgilanmaganidan qat’i nazar mavjud bo‘lishi mumkin. so‘nggi vaqtlarda shaxsiy huquqlarni amalga oshirish va huquqiy muhofaza qilish sohasida fuqarolik qonun hujjatlari doirasi kengayib borayotganligini ta’kidlash lozim. Masalan, personal ma’lumotlar, diffamatsiya va h.k. 19
Binobarin fuqarolik huquqiy munosabatlar quyidagi munosabatlarni tartibga soladi: 1) fuqarolik muomalasi ishtirokchilari (fuqarolar, yuridik shaxslar, davlat)ning huquqiy holatini vujudga kelish asoslari hamda ularni amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar. Fuqaroning huquq va muomala layoqati mazmuni, yuridik shaxslarni tashkil etish va boshqarish tartibi, davlatning fuqarolik huquqiy munosabatda ishtirok etishining o‘ziga xos xususiyatlari; 2) mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarni vujudga kelish asoslari hamda ularni amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar; 3) intellektual faoliyat natijalariga bo‘lgan huquqlar, ularni amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar; 4) shartnoma majburiyatlari bilan bog‘liq munosabatlar; 5) boshqa majburiyatlar bilan bog‘liq munosabatlar; 6) boshqa mulkiy hamda shaxsiy nomulkiy munosabatlar. Fuqarolik kodeksi 2-moddasi to‘rtinchi bandiga asosan mulkiy munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxsiy nomulkiy munosabatlar agar qonunlarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa yoki bu munosabatlar mohiyatidan o‘zgacha hol anglashilmasa fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Masalan, oilaviy huquqiy munosabatlarda ixtiyoriy aliment to‘lash fuqarolik huquqi bilan tartibga solinadi. Alimentni majburiy tartibda undirish esa oila huquqi bilan tartibga solinadi. Fuqarolik-huquqiy munosabatlarni uchinchi turini korporativ munosabatlar tashkil etadi. Korporativ munosabatlar uni tashkiliy-huquqiy munosabatlar deb ham atashadi. Yaqqol namoyon bo‘ladigan mulkiy ham, shaxsiy ham harakterga ega bo‘lmay, balki ko‘proq tijorat yuridik shaxslarini tashkil etish, ularni faoliyatini amalga oshirish, boshqarish, qayta tashkil etish, tugatish bo‘yicha uning muassislari, mulkdorlari, ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar bo‘lib hisoblanadi. Masalan, tijorat yuridik shaxsni tashkil etish bo‘yicha umumiy yig‘ilishni chaqirish, uning ta’sis hujjatlarini ishlab chiqish, tijorat yuridik shaxsi faoliyati to‘g‘risida, tijorat yuridik shaxs boshqaruv organlarining ishtirokchilarga axborot berishi kabilar. Korporativ munosabatlar Fuqarolik kodeksining 2-moddasida o‘z ifodasini topmagan. Biroq, ularning mavjudligi, o‘ziga xos xususiyatlari xo‘jalik protsessual qonunchiligida belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, korporativ munosabatlar harakteri tijorat yuridik shaxslar huquqiy maqomini belgilovchi qator qonunlar, jumladan “Aksiyadorlik jamiyati va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi, “Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida”gi, “Xo‘jalik 20
shirkatlari to‘g‘risida”gi qonun va shu kabi qonunlarda o‘z ifodasini topgan 1 . Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda fuqarolik huquqi ushbu munosabatlarni tartibga solish uslubi va bunday munosabatlarni doirasi va xususiyatlari bilan ajralib turadi. Fuqarolik huquqi bilan yondosh, turdosh bo‘lgan huquq sohalari –oila huquqi, mehnat huquqi, xalqaro xususiy huquq hisoblanadi. Ular bilan umumiylik shundan iboratki, fuqarolik huquqining ko‘pgina kategoriyalari, institutlari ushbu turdosh huquq sohalarida ham qo‘llaniladi. Shuningdek, fuqarolik huquqiy normalar ushbu huquq tarmoqlari uchun subsidiar huquqiy tartibga solish funksiyasini bajaradi. Lekin ular o‘rtasida alohida o‘ziga xosliklar ham mavjud. Masalan, oila huquqi shaxsiy va mulkiy munosabatlarni o‘rgansa ham, undagi ishtirokchi subyektlar doirasi cheklangan. Oila huquqi er- xotin, ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi, yaqin qarindoshlar, oilaning boshqa a’zolari o‘rtasidagi, farzandlikka olish, davlat organlarining oilani mustahkamlash, oilaga, voyaga yetmagan bolalarga moddiy yordam ko‘rsatishga doir munosabatlarni tartibga soladi. Nikoh va oilaga oid munosabatlar maxsus huquqiy manba – O‘zbekiston Respublikasi oila kodeksi normalari bilan tartibga solinadi. Oila huquqida shaxsiy huquqiy munosabatlar ustunlik qiladi va uning hosilasi sifatida mulkiy munosabatlar vujudga keladi. Ushbu holat oila huquqi tomonidan tartibga solinadigan mulkiy munosabat mohiyatini aks ettiradi. Masalan, mulkiy harakterdagi aliment majburiyatlari boshqa mulkiy majburiyatlardan emas balki, shaxsiy, oilaviy (nikoh asosida er- xotinlik, bobo va nabira o‘rtasidagi qarindoshlik) munosabatidan kelib chiqadi. Oila huquqi tomonidan tartibga solinadigan mulkiy munosabatlar doirasi qonun bilan qat’i belgilab qo‘yilgan. Jumladan, ota-onaning o‘z voyaga yetmagan farzandarini boqish va tarbiyalash majburiyati, voyaga etgan bolalarning mehnatga layoqatsiz ota-onalariga ta’minot berish majburiyati. Bu o‘rinda shuni ham unutmaslik lozimki, ba’zi mulkiy munosabatlar garchi ular oila a’zolari o‘rtasida amalga oshirilsa ham masalan, oldi-sotdi, hadya, ijara, ayirboshlash shartnomasi oila huquqi normalari bilan emas, balki fuqarolik huquqi normalari bilan tartibga solinadi. Xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatlar mehnat munosabatlari hisoblanadi va alohida huquq tarmog‘i bo‘lgan mehnat huquqi bilan tartibga solinadi. Mehnat shartnomasi, mehnat muhofazasi, mehnat intizomi, ta’tillar, ish haqi va mukofotlar, ish vaqti va dam olish 1
21
vaqti, ijtimoiy sug‘urta va mehnat bilan bog‘liq boshqa huquqiy munosabatlar garchi xususiy munosabatlarga o‘xshab ketsa ham mehnat huquqi normalari bilan tartibga solinadi. Mamlakatimizda bozor munosabatlari tizimini shakllanishi va rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solish va tadbirkorlik subyektlari huquqiy maqomini belgilash bo‘yicha munosabatlar sohasiga alohida yondashuv bo‘lishini taqazo etmoqda. Bugungi kunda bu sohada juda ulkan normativ-huquqiy negiz mavjud. Shu munosabat bilan tadbirkorlik huquqi (biznes huquqi, xo‘jalik huquqi) alohida huquq tarmog‘i mavjud degan nuqtayi nazarlar ham ilgari surilgan. Bu o‘rinda shuni qayd etish o‘rinliki, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi asosiy normalar ko‘lami fuqarolik-huquqiy harakterga ega (tijorat yuridik shaxslari maqomi, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni rasmiylashtiruvchi xo‘jalik shartnomalari va shu kabilar). Shu sababli ham ba’zi olimlar tadbirkorlik huquqi mustaqil huquq tarmog‘i emas, balki kompleks huquq tarmog‘i (ya’ni, o‘zida ham fuqarolik-huquqiy ham ma’muriy-huquqiy normalarni birlashtiruvchi) deb hisoblaydi. Boshqa olimlar esa, tadbirkorlik huquqini alohida huquq tarmog‘i sifatida tan oladilar. Ushbu masalalar bo‘yicha ilmiy muammolar tahliliga chuqur kirishmagan holda shuni e’tirof etish lozimki, tadbirkorlik huquqi mutaxassislik o‘quv fani, ilmiy tadqiqotlar yo‘nalishi, normativ-huquqiy materiallar tizimi sifatida mavjud bo‘lgan hollarda ham u fuqarolik- huquqiy normalar ta’siri doirasida bo‘ladi deb hisoblash mumkin. Tadbirkorlik huquqidan farqli ravishda xalqaro xususiy huquq milliy huquq tizimida alohida huquq tarmog‘i hisoblanadi. Xalqaro xususiy huquq fuqarolik huquqidan farqli ravishda chet el elementi ishtirok etadigan mulkiy va shaxsiy nomulkiy fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Dunyo miqyosida globallashuv jarayonlarining, turli mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, ilmiy, madaniy aloqalarni avj olishi xalqaro xususiy huquqiy munosabatlar doirasini va ko‘lamini tobora kengaytirib bormoqda. Turli yuridik shaxslar va fuqarolarni yer, suv, o‘rmon va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish sohasidagi munosabatlar yer huquqi, ekologiya huquqi, o‘rmon huquqi, tog‘-kon huquqi bilan tartibga solinadi. FKning 2-moddasi beshinchi qismiga ko‘ra mulkiy, shartnomaviy munosabatlarga, oilaviy munosabatlarga, mehnat munosabatlariga va tabiiy resurslardan foydalanish hamda atrof-muhitni muhofaza qilish munosabatlariga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari bu munosabatlar maxsus qonunlar bilan tartibga solinmaydigan hollarda qo‘llaniladi. 22
Fuqarolik huquqi ommaviy huquq tarmoqlari bo‘lgan ma’muriy huquq, soliq va bojxona huquqi, moliya huquqi, Konstitutsiyaviy huquq bilan ham o‘zaro bog‘liqlik va o‘ziga xoslik xususiyatlariga ega. Mulkiy munosabatlar ommaviy huquqiy normalar bilan ham tartibga solinishi mumkin. Masalan, muayyan davlat idorasini o‘z vakolati doirasida qabul qilgan huquqni qo‘llash aktiga muvofiq muayyan mol-mulk, binolar, inshootlar bir davlat tuzilmasidan boshqa davlat tuzilmasi balansiga o‘tkazilishi mumkin. Bunda davlat idoralari bir-birlariga nisbatan bo‘ysunish munosabatida bo‘ladi va u ma’muriy-huquqiy munosabatlar hisoblanadi va ma’muriy huquq bilan tartibga solinadi. Agarda bunday mulkiy munosabatlarda davlat idoralari va davlatga qarashli yuridik shaxslar fuqarolik muomalasini ishtirokchisi sifatida bir-birlariga nisbatan teng huquqqa ega bo‘lsa, o‘z erk-irodalari bilan ishtirok etsa va shu munosabat doirasida bir subyekt ikkinchi subyektga o‘z erkini buyruq sifatida o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘la olmasa, bunday munosabatlar fuqarolik huquqiy munosabatlar hisoblanadi. FK 2-moddasi oltinchi qismiga ko‘ra bir tarafning ikkinchi tarafga ma’muriy bo‘ysunishiga asoslangan mulkiy munosabatlarga, shu jumladan soliq, moliyaviy va boshqa ma’muriy munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari qo‘llanilmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Fuqarolik huquqi mustaqil huquq tarmog‘i sifatida nafaqat o‘z predmetiga balki o‘zini tartibga solish uslubiga ega. Fuqarolik huquqi o‘zini tartibga solish uslubi orqali fuqarolik huquqiy munosabat ishtirokchilariga, ularning xatti-harakatlariga ta’sir ko‘rsatadi, ularni yo‘naltiradi. Bunda qo‘llaniladigan maxsus vositalar va usullar yig‘indisi fuqarоlik huquqini tartibga solish uslubi hisoblanadi. Ma’lumki, muayyan huquq tarmoqlari masalan, jinoyat huquqi, ma’muriy huquq normalarida qo‘riqlash funksiyasi ustuvor namoyon bo‘ladi. Ya’ni, ular huquqbuzarliklar uchun qo‘llaniladigan sanksiyalar ko‘rinishida bu holat mujassamlanadi. Bundan farqli ravishda fuqarolik huquqi normal fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Bu esa bunday huquqiy munosabatlarga ta’sir ko‘rsatish xususiyatlaridagi o‘ziga xosliklarni keltirib chiqaradi. Bunday xususiyatlar quyidagilarda yaqqol ko‘rinadi: birinchidan, fuqarolik-huquqiy munosabat doirasida ishtirok etuvchi subyektlar ularni ma’muriy, davlat huquqiy maqomi qanday bo‘lishidan qat’i nazar teng huquqqa ega subyektlar sifatida ko‘riladi; 23
ikkinchidan, fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishda subyektlarga imkon boricha erkinlik, mustaqillik, tashabbuskorlik taqdim etiladi. Ular o‘zlari uchun maqbul xatti-harakat modellarini tanlash, belgilash imkoniyatlariga egadirlar; uchinchidan, fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishda huquqiy normalar bilan birgalikda nohuquqiy manbalar, masalan, ish muomalasi odatlari keng qo‘llanishga yo‘l qo‘yiladi. Fuqarolik qonun hujjatlarida imperativ me’yorlardan ko‘ra dispozitiv me’yorlar kengroq doirada belgilab qo‘yilgan. Fuqarolik-huquqiy me’yorlarni buzganlik uchun belgilanadigan javobgarlik ko‘proq mulkiy harakterdagi choralar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi; to‘rtinchidan, buzilgan fuqarolik huquqlarini o‘zini o‘zi himoya qilish, hakamlik sudlari orqali himoya qilish va fuqarolik sudlari orqali da’vo qo‘zg‘atish orqali himoya qilish imkoniyatlari ham fuqarolik- huquqiy tartibga solish va himoya qilish uslubining muhim xususiyatlaridan hisoblanadi; beshinchidan, fuqarolik huquqlarini himoya qilish usullari ham juda keng. Masalan, fuqarolik huquqini tan olish, huquq buzilishidan oldingi holatni tiklash, huquqbuzarlik harakatlariga chek qo‘yish, yetkazilgan zararlarni qoplash, ma’naviy zararni undirish va shu kabi choralar qo‘llanishda namoyon bo‘ladi. Yüklə 2,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|