287
boʻlgan pul, tovar, ashyolarni qaysi muddatlarda, qanday transportlarda
yetkazilishini, toʻlov amaldagi qanday shakllarda boʻlishini mutlaqo
oʻzlari, mustaqil hal qiladilar. Ular shartnomalar
tuzishda erkindirlar,
shartnoma tuzishga majburlashga yoʻl qoʻyilmaydi
1
.
Shartnoma erkinligi tamoyilining mazmuni FKning 354-moddasida
mustahkamlab qoʻyilgan. Unga koʻra, fuqarolar va yuridik shaxslar
shartnoma tuzishda erkindirlar. Buning ma’nosi shundan iboratki, hech
kim ularni shartnoma tuzishga majbur qila olmaydi. Shartnoma fuqarolar
va yuridik shaxslarning oʻz xohishiga koʻra, oʻz erki irodasi bilan tuziladi.
Albatta, ularni shartnoma tuzishga undovchi sabablar (motiv) turlicha
boʻlishi mumkin: oʻz ehtiyojlarini qanoatlantirish, foyda olishga intilish,
ta’sis hujjatlarida belgilab qoʻyilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirish
va h.k. Ba’zan, boshqa uchinchi shaxslar shartnoma tuzish haqida talab,
taklif yoxud iltimos qilishlari mumkin. Biroq har qanday holda ham
shartnoma tuzish haqidagi qaror fuqaro yoki
yuridik shaxs tomonidan
mustaqil, oʻz erki-irodasi asosida qabul qilinadi. Shartnoma tuzish vaqtida
fuqaro (yuridik shaxs rahbari, vakili) fikri tiniq, ruhiy holati normal, oʻzini
oʻzi idora qila oladigan, oʻz harakatlarining oqibatlarini koʻra oladigan
holda boʻlishi lozim. Agar subyektning ichki ruhiy holatida, ongida roʻy
bergan buzilishlar, tashqi ta’sirlar tufayli shartnoma tuzishga majbur etilsa,
unday shartnoma haqiqiy hisoblanmaydi. Bu shartnomalar erkinligini real
ta’minlashning oʻziga xos yuridik kafolati hisoblanadi deb aytish mumkin.
Amaliyot shuni koʻrsatmoqdaki, shartnomalar tuzishning erkinligi,
undan taraflarning oʻzaro manfaatdorligi, shartnomada shartnoma
intizomining mustahkamligi (ya’ni, xalq tili bilan aytganda,
“shartnomaning puldan qimmatligi”), unda ma’muriy-buyruqbozlikka
asoslangan javobgarlikdan koʻra, mulkiy javobgarlikning keng belgilanishi
xoʻjalik yurituvchi subyektlarni tobora ushbu huquqiy vositadan
(shartnomadan) toʻlaroq foydalanishga jalb qilmoqda. Shartnomalar toʻlov
intizomini
kuchaytiradi,
taraflarning
faoliyatini
har
tomonlama
ragʻbatlantiradi, oʻz navbatida taraflarning mas’uliyatini
oshiradi,
xoʻjalikning debitorlik va kreditorlik holatini yaxshilaydi, pirovardida
taraflarning barqarorligini ta’minlaydi. Bu esa, oʻz navbatida, jamiyatda
tovarlar, xizmatlar va kapitallarning moʻl-koʻlligiga garovdir.
Shartnoma erkinligi tamoyili nafaqat fuqarolik huquqini, balki milliy
huquq tizimini yetakchi tamoyillaridan biri deb aytish mumkin. Shartnoma
erkinligi tamoyili asosida quyidagi qoidalar yotadi:
1
Masalan, avtotransport egalari qonunga koʻra oʻzlarining fuqarolik – huquqiy javobgarligini majburiy sugʻurtalash
shartnomasini tuzishlari shart.
288
-fuqarolar va yuridik shaxslar shartnoma tuzishda erkindirlar;
-shartnoma tuzishga hech kim majbur qilishga yoʻl qoʻyilmaydi,
shartnoma tuzish burchi FK (358-modda), boshqa qonunda (Avtotransport
vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sugʻurtalash
toʻgʻrisidagi qonun, ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy
sugʻurtalash toʻgʻrisidagi qonun) yoki olingan majburiyatda (FK
361-moddasi) nazarda tutilgan holatlar bundan mustasno.
-taraflar
qonun
hujjatlarida
nazarda
tutilmagan
istalgan
shartnomalarni
tuzishlari
mumkin
(distribyutorlik
shartnomasi,
volontyorlik shartnomasi, tansoqchi xizmati boʻyicha fuqarolik
shartnomasi, tolling (xom ashyoni
qayta ishlash uchun topshirib,
birlamchi, ikkilamchi tayyor mahsulotlarni oʻziga qaytarib olish haqida
shartnoma), agentlik shartnomasi, konsignastiya shartnomasi, notijorat
hamkorligi shartnomasi va boshqalar);
-aralash shartnomalar tuzishga taraflar haqliligi;
-qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imperativ shartlardan tashqari
qolgan shartlar erkin belgilanadi..
Shu ma’noda sohaning tezkor va ta’sirchan huquqiy mexanizmini
yaratish, shartnomalar tuzish va bajarishni ta’minlash maqsadida
mamlakatimizda 1998-yil 29-avgustda “Xoʻjalik
yurituvchi subyektlar
faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi toʻgʻrisida” Qonun qabul
qilindi, shartnomalarni tuzish va bajarish monitoringi yuritilmoqda. Bular,
oʻz navbatida, tuzilgan shartnomalarni tezroq va realroq ishlashiga xizmat
qilmoqda.
Shartnoma ikki yoki undan ortiq shaxsning fuqarolik huquqlari va
burchlarini belgilash, oʻzgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan oʻzaro
kelishuvidir.
Shartnoma atamasi uch ma’noda: yuridik fakt; biror-bir yuridik
faktga asoslangan, moddiy manfaatlar toʻgʻrisidagi huquqiy munosabat;
shaxslar (fuqarolar va tashkilotlar) oʻzaro kelishuvini aks ettiruvchi,
ifodalovchi hujjat ma’nosida ishlatiladi. Bu oʻrinda u oʻzining
birinchi
ma’nosi–yuridik fakt sifatida koʻriladi va oʻrganiladi.
Yuridik harakatlar, oʻz navbatida. huquq yoʻl qoʻygan harakatlar
sifatida bir tomonlama va ikki tomonlama bitimlar (shartnomalar) dan
iboratligi koʻrsatilgan edi. Ikki tomonlama bitimlarning hammasi (oldi-
sotdi, ijara, qarz va boshqalar) shartnoma hisoblanadi.
Shartnoma tushunchasidagi asosiy belgi va shart – taraflarning
muayyan natijaga erishishga qaratilgan oʻzaro kelishuvlaridir. Taraflarning
har biri tomonidan shartnoma boʻyicha olinadigan huquq va burchlar har
xil boʻlsa ham, ular oqibatida yagona huquqiy natija beradi, masalan,