molla da
həbs edilib müdde ümuminin ixti-
yanna göndərildi (T.Ş.Simürğ); YAXALAN
MAQ Xam yaxalandı ən nəhayət (H.Cavid);
DAMLANMAQ [Kapitan:] Yoxsa sən də
damlanmaq istəyirsən? (İ.Əfəndiyev).
2. TUTULMAQ
{səsə aid),
SƏSİ BAT
MAQ
Sədmeyi-səngden
batıbdı
səsi
(M.Ə.Sabir).
1. TÜFEYLİ
(
biol
.)
{başqa orqanizmin
içində
və
ya üzərində yaşayıb onunla qida
lanan bitki və ya heyvan)',
PARAZİT.
2. tüfeyli bax müftexor
tüfuliyyət bax uşaqlıq 1
TÜK [Aydm:] Ay aman, bərk durun,
tük
qınldı, dünya yıxıldı, ha-ha-ha! (C.Cabbarlı);
QIL
{sərt tük)
Gecə deyərlər, onun [Fərzəli-
nin] boynu
qıldan
nazik idi (S.Rəhimov);
TEL Koroğlu dumanın
telindən
bir dəstə kə
sib, Eyvazın papağına sancdı (“Koroğlu”).
TÜKLÜ Belə olsa
tiiklü
baldırları görü
nər, yaşmaq düşdükdə onun nazik bığları
qənşərə çıxar.. (S.Rəhimov); QILLI [Dur
sun] hər gün “of, bu
qıllı
meymundan yaxamı
nə zaman qurtaracağam” — deyirdi (A.Şaiq).
1. TÜLKÜ Ovlaqda qarşıma bir
tülkü
çıxdı; Rəngi nə çox bozdu, nə çox açıqdı
(M.Rahim); SƏLƏB
{köhn.)
Biri
sələb
var
deyir; birisi iskəncəbi (M.Rahim);
RÜBAH
{arx.)
Rübah bir şəğal ilə bir biyabanda ge
dirdilər (S.Ə.Şirvani).
2.
tülkü
bax
hiyləgər
tülküdurmaz(dan)
bax
alaqaranlıq
tülkülük
bax
hiyləgərlik
tülüngü
bax
hiyləgər
tünbətün bax gorbagor
1. TÜND (
xasiyyət haqqında),
AĞIR,
QƏLİZ
2.
TÜND
{maye haqqında),
BƏRK, KƏ
SİF, KƏSKİN
3. TÜND, TUTQUN
{rəng haqqında)
1. TÜNDLƏŞMƏK, TUTQUNLAŞ
MAQ, QƏLİZLƏŞMƏK
(rəng haqqında)
2. tündləşmək
bax
bozarmaq
tündxasiyyət(Ii)
bax
bədxasiyyət
Tutulmaq
Tütün
tüng bax qrafın
tünlük bax basabas, izdiham
1
tünük bax nazik
2
TÜPÜRCƏK {ağız suyu) Bu cazibəli
mənzərəni görərkən xəyalən bu ətləri ləz
zətlə qovurdum .. yığın-yığın tüpürcək ağzını
doldurdu (Çəmənzəminli); LÜĞAB Azal
maqda olan ağız lüğabı qurumağa üz qoy
muşdu) (Ə.Vəliyev); TÜPÜRÜK [Göyər
çin:] Tüpürüklər altında ölüb qara torpaqlara
getməkdənsə, səfil, dilənçi kimi olsa da, ya
şamaq lazımdır.. (S.Rəhimov).
TÜPÜRMƏK Hər kim gəlsə sənin kimi
bu torpaqda öləcək; Cəmdəyinə yağış kimi
tüpürəcək gələcək (S.Rüstəm);
ÇIRT AT
MAQ Salman kişi çubuğunu ağzından çıxa
rıb bir çırt atır.. (R.Rza).
tüpürük bax tüpürcək
türbə bax 1. mavzoley;
2. məzar
türkəçarə bax arahəkimi
türkəsaya(q) bax təvazökar
türkü bax mahnı
türmə bax həbsxana
TÜSTÜ Qızınmadıq istisinə,
kor olduq
tüstüsünə (Ata. sözü);
DUMAN [Orxan:] Ey
mavi göylər! Ey yaşıl ormanlar! Ey bacalar
dan yüksələn
dumanlar (H.Cavid).
tütəəhhil bax evli
TÜTƏK Qəhrəmanlarla yeməkxana dolub
ağzınadək; Biri çalmaqda qaval, digəri eşq
ile tütək (S.Rüstəm); BALABAN Hop-hop
belə düşdü; İş müşgülə düşdü; Çünki belə
düşdü; İndi balabandır (M.O.Sabir); DÜDÜK
Axırda da elə oldu ki, dəxi az qalmışdı qiya
mət qiyam eləsin və İsrafil düdüyünü istə
yirdi yuxarı qalxızıb çalsın (C .Məmməd
quluzadə); NEY [Səlma:] Bu ney səsi nə
qədər gözəldir! (A.Şaiq); SÜMSÜ (məh.)
{qanıış tütək) ..siimsü qayırar, hələ bayatı
şikəstəsi də ağzından düşməzdi (A.Şaiq).
TÜTƏKÇİ, BALABANÇI, DÜDÜK-
ÇALAN, DÜDÜKÇÜ, NEYÇALAN,
NEYÇİ, TÜTƏKÇALAN
tütün bax tənbəkic
375
1. UCA Amma [günəşin] şəfəqi qarşıdakı
uca dağın başına düşmüşdü (S.S.Axundov);
ALİ Hülaku xan paytaxtı Təbriz şəhərində
ali bir imarət tikdirdi (A.Bakıxanov);
BOYLU Boylu çinar budaq atmış, qol atmış
(R.Rza); BÜLƏND (kl.əd.) Eylər azadələrin
adını aləmdə bülənd; Sərv edərsə özün ol
şiveyi-rəftarə fəda (Qövsi); HÜNDÜR Ara
lıda olan hündür və silsilə dağlar başındakı
səngərlərdən güllə səsləri artır... (S.Rehi-
mov); QƏLBİ (dial.) [Ağabala:] Dağ qəlbi
dir, - dedi, qarabağlı qızma sataşdı (Çəmən
zəminli); ŞUMAL Tikildi divarlar, şumal di
rəklər (M.Müşfıq); YÜKSƏK [Nəriman:]
..dünya üzündə ənyüfeakbir zirvə, derin bir
ümmansınız, bütöv bir dünyasınız! (S.Rə-
himov).
2.
uca bax ucaboy(lu)
3. uca bax ülvi
4. uca bax zil
1
UCABOYLU [Kərim:] Anam deyir ki,
onların məktəbinə balacaboylu uşaqları qa
baqda,
ucaboyluları dalda oturdurdular, mü
əllimin yazdığını gərək hamı görə (M.İbra-
himov); CAYDAQ (arıq, uzun) [Tahir] hə
ləlik, - deyə gülə-gülə uzun, caydaq qıza əl
elədi.. (M.Hüseyn); HÜNDÜR [Camal] atası
kimi hündür, enlikürek bir oğlandı (S.Veli-
yev); HÜNDÜRBOYLU Ağ xalatlı, hündür
boylu, gövdəli bir gənc içəri girdi (Çəmən
zəminli); SƏRVBOYLU (şair.) Hüsnünü
yad eyləsəm, ay sərvboylu dilbərim; Firqə-
tindən çeşmətok axar gözümdən yaşlar
(Xetayi); ŞUMAL (məc.) Heybət qabaqdakı
qıvrımsaçlı, qarayanız, şumal oğlana müra
ciət elədi (M.Hüseyn); UCA Heç yadımdan
çıxmır, konsul özü bir uca adamdır.. (C.Məm-
mədquluzadə); UZUN Uzun motalpapaq bir
çoban, Sərxanı heç saymır, ağlına gələni de
yirdi (M.Hüseyn); UZUNBOY(LU) Uzun-
boy, ağbəniz, alagöz Gülbadamı qız ikən
376
Ucsuz-bucaqsız
kənddə çox adam istəyirdi (N.Nərimanov);
UZUNDRAZ (dan.) Uzuııdraz zabit [Vəzi-
rovu] xüsusi salonda gözləyirdi (M.İbrahimov).
UCADAN Yolçuzadə.. hərdən çox
uca
dan danışır (Ə.Kərim);
BƏRKDƏN [Müsa
hib:] Çayı bir az da bərkdən desənə!..
(M.İbrahimov); HÜNDÜRDƏN Hamı hün
dürdən danışdığı üçün ağız deyəni qulaq
eşitmirdi (B.Bayramov); VAR SƏSLƏ (çox
ucadan) [Yolçuzadə:] Pıçıltı sevgililər ara
sında ola bilər. Ucadan və ucadan! Var sə
sinlə! (Ə.Kərim);
ZİLDƏN.
UCALMAQ (müxtəlif mənalarda) Neçə-
neçə yeni bağ; Neçə misli olmayan; Aləmə
işıq yayan; HES-lər ucalacaqdır (M.Rahim);
QƏLBİLƏNMƏK Ay getdikcə qəlbiləııir,
elə bil görünməz bir nərdivanla yuxarılara
qalxır (Ə. Vəliyev); YÜKSƏLMƏK, QALX
MAQ Doğrusu arxanca azı yüz kərə; Men
də yüksəlirəm, mən də qalxıram (M.Rahim).
UCALTMAQ Köhnə il, tarixin yolunda
bizi; bir pillə, bir boy ucaltdı (R.Rza); YÜK
SƏLTMƏK Vətən sevgisi,
xalq məhəbbəti,
övlad eşqi, qızğın ürək çırpıntısı bu qəhrə-
manlardakı ülviliyi qat-qat ucaldır, nəcabəti
yüksəldir, daxili gözəlliyi qüvvətləndirir
(Ə.Vəliyev); QƏLBİLƏTMƏK (dial.).
UCQAR (bir yerin ən uzaq, ən kənar his
səsi) tndi müəyyən olurdu ki, kəndin
ucqa
rında, yerin altında bir oyuq yer - kaha vardır
(S.Rehimov); ƏTRAF ..gecə də, gündüz də,
yuxuda da ətraf obalarda ölüm fitvaları ver
mək, qan axıtmaq, qanla yaşamaq istəyirdi
(S.Rəhimov); KƏNAR Onun öz ailəsi kən
din kənarındakı binada yerləşmişdi (S.Rə
himov); QIRAQ İndisə bu qoz ağacı nəinki
qıraq kəndlərdə və hətta şəhərlərdə də şöh
rət qazanmışdı (N.Nərimanov).
UCSUZ-BUCAQSIZ [Rza:] Biz el-ele
verib bahar quşları kimi atıla-atıla, oxuya-
oxuya ucsuz-bucaqsız çəmənlərə qaçdıq,
şərqi deyən quşlara qoşulduq (M.İbrahimov);
BİHÜDUD Dəryayi
-bihiidud idi çərxi-zü-
mürrüdin; Könlüm misalı mövczənü biqərar
idi (M.Hadi); BİPAYAN (kölın.) Könül yenə