M orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atinda ġ I qaraqalpaq mámleketlik universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II. Eki bir tekli ortalıq arasındaǵı shegaradaǵı jaqtılıqtıń shaǵılısıwı.
2.1. Jaqtılıqtıń shaǵılısıwı. 
Nurlıq optikanıń kóz-qarasların paydalanıp biz derektiń hár bir jaqtılıq shıǵarıp 
turǵan noqatın nurlar dástesiniń tarqalıwshı noqatı dep qaraymız hám bunday 
noqattı gomooraylıq (yaǵnıy ulıwmalıq orayǵa iye) noqat dep ataymız. Eger 
shaǵılısqannan hám sınǵannan keyin bul dáste bir noqatqa jıynalatuǵın dástege 
aylansa, onda sol dáste gomooraylıq dáste bolıp tabıladı hám onıń orayı jaqtılıq 
shıǵarıp turǵan noqattı súwreti bolıp tabıladı [7].
Gomooraylıq saqlanǵanda derektiń hár bir noqatı súwrettiń bir noqatın beredi. 
Bunday súwretler noqatlıq yamasa stigmatikalıq dep ataladı (1-súwret). Jaqtılıq 
nurlarınıń qaytımlılıǵına (eki tárepke birdey) baylanıslı súwretti derek, al derekti 

---

18 
súwret dep qaraw múmkin (tómende keltirilgen). Sonlıqtan, stigmatikalıq súwret 
alınǵan jaǵdayda tarqalıwshı gomooraylıq dásteniń jıynalıwshı dástege aylanatuǵın 
oraylar túyinles noqatlar dep ataladı. Sáykes keletuǵın nurlar menen dásteler de 
túyinles nurlar hám dásteler dep ataladı [7].
Nurlarǵa normal' bolǵan betler tolqın beti dep ataladı joqarida aytip ótilgen 
sózlerge itibarińizdi qaratsańız. Usınday mániste tolqın beti tek geometriyalıq 
mániske iye hám biz oǵan burınıraq bergen tereń mazmunǵa iye emes. Bir tekli 
hám izotrop ortalıqtaǵı gomooraylıq dásteniń tolqın beti, kórinip turǵanınday, 
sferalıq bet bolıp tabıladı [7].
1-súwret. L noqatınıń stigmatikalıq súwreti. Optikalıq sistema arqalı ótkende 
dásteniń gomooraylıǵı saqlanadı 
Eger shagılısıwdıń hám sınıwdıń saldarınan dáste gomooraylıq emes dástege 
aylanatuǵın bolsa, onda tolqın beti sfera bolıwdan qaladı. Súwrettiń stigmatlıǵı 
joǵaladı hám bunday jaǵdayda noqat noqattıń túrinde súwretlenbeydi (2-súwret). 
Ámeliy optikada ádette derektiń formasın dál jetkerip beriw máselesi qoyılatuǵın 
bolǵanlıqtan, nur optikasınıń eń áhmiyetli máselesi dástelerdiń gomooraylıǵın 
saqlaw shártin anıqlaw bolıp tabıladı [8].
Nur optikasınıń barlıq qurılıslarınıń tiykarında jaqtiılıqtıń