66
BİRİNCİ KİTAB
onun tarixi fonetikası, qramatikası, leksikasımn keçdiyi yolu düz
gün təyin etmək üçün bu əvəzsiz söz xəzinəsinin qapısına açar tax
maq olar.
Azərbaycan dilindən (həm də bu dil vasitəsilə başqa türk dil
lərindən) tat dilinə əsadən isimlər, qismən də fellər, sifət və bağ
layıcılar və s. qrammatik vahidlər keçmişlər. Tat dilində olan Azər-
baycanizmləri (həm də ümumiyyətlə türkizmləri) leksik-semantik
mənalanna görə aşağıdakı şərti qruplara bölmək olar.
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏN TAT DİLİNƏ
KEÇMİŞ İSİMLƏR
1. Ə rzaq, yem ək ad ları: qəymaq - qaymaq (qum, kaymak),
quyruq - quyruq (qum. kuyruk, qoyun quyruğu mənasında), qurqut
-- qovut (qum. kurkut), qərə - 1. qara (rəng), 2. plovun qarası,
kəpək - kəpək (qum, qəpək), kişmiş - kişmiş (qum. kişmiş), piy -
piy, süzmə (qum, süzmə), dulmə - dolma (qum. dolma), buzbaş -
bozbaş, piti - piti, başayaq - kəlləpaça, buqləmə - buğlama (ət,
balıq xörəyi), lavaş - lavaş (qum. lavaş), qovurmə - qovurma (qum.
kavurmak), yuxa - yuxa (nazik lavaş), mürəbbə - mürəbbə (qum
murapa), söqqüz - saqqız (qum. səqqiz), çiğirtmə - çığırtma (xörək
adı, qum. çiqirmə), aş - aş (düyü xörəyi, plov, qum. aş - çörək),
qimə - qiymə (çəkilmiş ət xörəyi), yapraqi (həm də kələm dolması)
- kələm dolması, yem - yem (heyvan üçün yemək), içki - içki
(ancaq spirtli içkilər, qum. içki), çoy - 1. çay (içməli), 2. (axan,
qum. hər iki mənada çay).
2. Meyvə, tərəvəz adlarına aid olan Azərbaycan alınmala
rı: boğli - paxla, badumcan//badımcan - badımcan (qum. badırcan),
qəysi - qaysı (qum. kaysı), yəralması - kartof (yer+alması tərkibin
dən), finduq - fındıq, yemiş - yemiş, üzüm - üzüm, əzgil - əzgil,
yay armudi - yay annudu (annud növü), qış armudi - qış armudu
(armud növü), payız armudi - payız armudu (armud növü), dump -
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
67
turp (qum. turp), Əbasbəyi - Abasbəyi (armud növü), günəbaxan -
günəbaxan (tum, bostan bitkisi) və s.
3. Ağac, gül, bitki adlarını bildirən alınm alar: kişniş - kiş-
niş, qaratikan - qaratikan, qəmiş - qamış, qarağac - qarağac, qızıl
gül - qızılgül, kulə - kol (qum. külpə), çinar - çinar (qum. çinor),
bənöşə - bənövşə (qum. bənövşə), vəiəmir - vələmir, vələs - vələs,
süküt - söyüd və s.
4. Heyvan adlarını və ona aid keyfiyyəti bildirən
alınmalar: aslan - pələng (qədim Azərb. dilindən əıslan sözündən,
qum aslan), əxtə - axta (heyvan), buğa - öküz, buğa (qum. buğa),
quduq - qoduq, qəncuq - qancıq, (dişi it, at), qətiir - qatır (qum.
kaçır), dəvə - dəvə, day - day (qum. tay), qaplan - şir (qum.
kaplan), keçi - keçi, dələ - dələ (qum. tələ), küppəy -- köpək, dana -
dana (qum. tana), ərkək - erkey (qoç və s.), ayqır - ayqır (qum.
eyqır), tülki - tülkü (qum tyülküy), dağ kəli - dağ kəli, maral -
maral, ceyran - ceyran, yurqa - yorğa (at) və s.
5. Quş, həşərat məfhumlarını bildirən Azərbaycan dili
alınmaları: bequş - bayquş, bildirçin - bildirçin, ürdək - ördək, qa
raquş - qartal, qarğa - qarğa (qum. karqa), qaz - qaz (qum. kaz),
qunduz - qunduz (suiti növü, zərif dərili su heyvanı), quş - quş
(qum. kuş), dünduq - dimdik, dödaq - dovdaq (qum. duvodok),
quzqun - quzqun (quzu aparan, quzuya qonan komponentlərindən
düzəlmiş isim), çənəxlübağa - çanaxh bağa, qaranquş - qaranquş,
çalaqan - çalağan, tərlan - tərlan, miçək - milçək, uzunburun - 1.
uzunburun (balıq), 2. uzunburun (həşərat), qırxəyaq - qırxayaq, su-
ğulcan - soxulcan, ilbiz - ilbiz, qurbağa - qurbağa, kərtənkələ -
kərtənkələ, bildirçin - bildirçin və s.
6. Bəzi xəstəlik ad ların ın A zərbaycan dilindən ta t dilinə
keçməsini göstərən nüm unələr: qizdirmə - qızdırma (qum. Kız-
dırma), büqmə - buğma (qum. buvına), qülçüq (Azərb. dilində qıl
çıq - çöp, qıl və kiçiltmə bildirən “çıq” şəkilçilərindən) - boğaz
xəstəliyi, qəbər - qabar (qum. kabarçık), dügiim - düyün, şiş, yara -
yara (yarılmış, zədələnmiş), zigil - ziyil, işləmə - işləmə (qann is-
68
BİRİNCİ KİTAB
halı), yirtiq - yırtıq (yıetılmaq sö-zündən), dulama - dolama (bağır
saqların dolaşması), aqri (kəşirən) - ağn (çəkmək; doğuş zamanı).
7. P a lta r, geyim, ayaqqabı, ziynət şeyləri və s. m əfhum ları
nı bildirən A zərbaycan dili alınm aları: qəyiş, qayış (qum. kayış),
bükmə - bükük (qum. bükmə), büzmə - büzmə (qum. büzmə), qul-
boq - qolbaq, qarabağ - toxunma sap, qaş - qaş (üzüyün qaşı, qum.
taş), dügmə - düymə (qum. tüymə), yapinci - yapıncı (qum. Yamu-
çu), yəqluq - yaylıq (qum. yavluk), kələqayi - kalağayı (nazik ipək
baş örtüyü), paltar - paltar (ümumiyyətlə, geyim mənasında), sən-
caq - sancaq, ağ - ağ (alt paltarı, qum. ak), çit - çit (çit paltar,
qum.çit), çəkmə - çəkmə, əyaqqabi - ayaqqabı, buyun baqi - bo
yunbağı, üzük - üziiy, buxçə - boxça (paltar bükülüsü), başluq -
baş örtüyü, güdəkçə - qolsuz üst paltarı, siriqlu - sınqlı (pencək,
şalvar ancaq sirilmiş olduqda), tumban - tuman (alt tumanı) və s.
8. Təbiət, ətraf mühit, ictimai fəaliyyət və sairə ilə
əlaqədar tat dilinə keçmiş Azərbaycan dili leksemləri: bağçə -
dinik (bostan mənasında), qulluq - vəzifə, iş; qumluq - qumluq
(yer, qum, kumluk), bulut - bulud (qum. bulut), qızğın (gün) -
qızğın, ərx (qum. arx), kulok - külək, qişlaq - qışlaq, yeylaq -
yaylaq, qişluq - qış tədarükü, dağ - 1. dağ (dağ, qaya mənasında),
2. dağ (yanıq və s. mənasında), tuz - toz, çuxur - çuxur, çala (qum,
qunqur), çül - çöl (qum. çel), çal - çala, quyu, şəxtə - şaxta (soyuq
mənasında), buz - buz, əyaz - ayaz (qum. ayaz), ildırım - ildırım,
üşqün - uçqun, daşqalaq - daşqalaq (etmək) və s.
9. Mənzil, yaşayış məskəni, təsərrüfat və ev əşyaları və s.
anlamlarla əlaqədar olan alınmalar: qoymə - şalban, qazma, ka
ha, daxma (ilk yaşayış məskənləri torpaqda qazılardı), ğəpu - qapı
(qup, kapu), keçirtmə - qapının dal cəftəsi, dəmək - toyuq hini, ha-
çər - açar (qıfıl mənasında), çapar - çəpər, hasar, kümür - kömür,
biz - biz (toxuma aləti; qum. biz), burma - vint (qum. burma), güz
gü - güzgü, qəlyan - qəlyan, kütük - kötüy (ət, odun doğramağa,
qum, kütük), qurum - ocaq hisi (qum. kurum), qüyuq - qıyıq (ucu
əyri, qıyılmış iri iynə), əmaq - oymaq (barmaqçılıq, qum. oymak),
kuç - köç, dımayic - yaba (qum.tımavuc), uraq - oraq (qum. orak),
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
69
yaqləva - tava (qum. yalqav), ləkən - ləyən (qum. leqerı), bişqab -
boşqab (qum. boşqab) və s.
10. İnsan və onun fəaliyyəti ilə əlaqədar olan alınm alar: -
biçinçi - biçinçi, bacənaq - bacanaq, qorxa - qorxaq, bic - 1. bic,
kələkbaz, 2. qanunsuz doğulan, qəyin - qayın (qum. kayın), qayna-
nə - qaynana (qum. kaym anə), qunaq - 1. qonaq, 2. dost, tanış
(qum. konak), dilmac - çevik, cəld, qəri - qarı, qucə - qoca, ilçi -
elçi, güzəl - gözəl (qum. gezel), pəltək - pəltəy, adaxlü - nişanlı,
sağdüş - sağdış, soldüş - soldış, qunşi - qonşu, alverçi - alverçi, qa-
ravaş - qarabaş (qulluqçu), qazaq - 1. nökər, 2. subay oğlan (qum.
kazak), qalabəki - nəzarətçi, keşikçi, qəreçi - qaraçı, qəçaq - qaçaq
(quldur, yol kəsən, qum. kaçak), qəleçi - qalayçı (qum. qalayçı),
dəmirçi - dəmirçi (qum. temirçi), duluzçi - dulusçu, küpçi - sap
rəngləyən, nəxirçi - naxırçı, oçi - ovçu (qum. avçu), çoııç - çavuş
(polis, milis; qum. çauş), tukançi - satıcı (qum. tukençi) və s.
11. Bədən və onun üzvləri ilə əlaqədar olan Azərbaycan
dili alınmaları: biq - bığ (qum. mıyk), buqoz - 1. boğaz (bədən üz
vü), 2. boğaz (hamilə), biz-biz - biz-biz (bədənin biz-biz olması),
bud - bud (ayaqdan yuxarı hissə; qum. but), qəbəq - alın, qaş - qaş
(üzdə; qum. kaş), güc - güc (qum. qyüç), qul - 1. qol (bədən üzvü),
2. imza, 3. budaq (qum. kol), qəbürqə - qabırqa (qum. kaburqa),
kirmiç - çimdik, yan - yan, böyür (qum. yan), daban - daban (qum.
taban), səs - səs (qum. ses), ikiz - ekiz (qum. eqiz), çilçil - çilli,
canlü - canlı (qum. canlı) və s.
12. Silah, m etal və o n lara aid edilən əşyaların ad ın d an iba
rət alınm a leksem lər: tunc - tunc, beybut - beybut, qalay - qalay
(qum. kalay), gümiş - gümüş (qum. gümüş), qurquşun - qurğuşun
(qum. korqqaşın), yəraq - yaraq (qum. yarıq), xəncəl - xəncəl (qum.
xınjal), çəxmaq - çaxmaq (tüfəngdə, qum. çaxma), dayanduldunım
- dayandoldurum (qədim tüfəng növü), beşatlan - beşatlan (müasir
tüfəng növü), qirmə - qırma, donquz gülləsi - donuz gülləsi, qaban
yıxan - iri qırma (qaban vurmaq üçün) və s.
13. M üxtəlif m ənaları ifadə edən alınm alar: qəyqu dərd
(qum. kayğı), güc-bəla - zorla, çətinliklə, qəlp - qəlp (pul, qum.
Dostları ilə paylaş: |