Ma qs ud ha c I y e V
Yüklə 16,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BİRİNCİ KİTAB
- AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
182 BİRİNCİ KİTAB SAYLAR M iq d ar sayları Tat dilində bu saylar aşağıdakı şəkildədir: Təkliklər: yə, yeki (Q.), yekki (Məl.) - bir; dü, ditto - iki; sə, sətto - üç; çar, çarto - dörd; pane, panşto - beş; şeş, şeşto - altı; həf, həfto - yeddi; həş, həşto - səkkiz; nü, nihto - doqquz; də, dəhto - on. Yuxarıdakı misallardan göründüyü kimi, tədqiq olunan ləhcələrdən birində (Məl.) “iki” sayından sonra gələn təklik qaydalarına bir qayda olaraq “to” numerativi də əlavə olunur. Qonaqkənd ləhcəsində isə yalnız yaşlı nəslin dilində bu saylar işləndikdə onlara “ta” numeritavi artırılır. Tat dili ləhcələrində numerativsiz işlənən saylaıdan fərqli olaraq bütün saylara qoşulan ” ta”, “to” numerativi öz mənşəyinə görə daha qədimdir. Belə ki, Avesta dilinin say tərkibində də saylann sonuna “ta” hissəciyini əla və etmək (məs. avesta dilində həfta - yeddi, aşta - səkkiz və s.) bir qayda olmuşdur.* 1 Bir sıra tat dili ləhcələrində (məsələn, Ərüsküş- Daqquşçu ləhcəsində) bu qədim numerativ (yaxud hissəcik) artıq aradan çıxmış, “dənə” numerativi ilə əvəz olunmuşdur. Mənşəcə “ta” numerativi ilə “dənə” (danə, dane, tane, tanə) numerativinin eyni olduğunu nəzərə alsaq, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, tat dilində (ümumiyyətlə, bir çox dillərdə olduğu kimi) tarixən saylar (aşağıda görəcəyimiz kimi, təkcə təkliklər deyil, onluq və yüzlüklər də) yalnız say numerativi ilə işlənmişdir. Bu saylarda diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də budur ki, İran dillərində özünü açıq gös tərən “h” səsi tat dilində (məs. Məlhəm ləhcəsində) saylann tərki bində ekvivalentcə ərəb dilinin h səsi məxrəcinə tam uyğun gələn boğaz h ilə tələffüz olunur. Məs.: həfto - yeddi, həşto - səkkiz, nih to - doqquz, dəhto - on. 1 Л.M.Оранский. Введение в Иранской филологии. М., 1960, стр. 46 1 Həsən Zərinəzadə. Fars dilində Azərbaycan sözləri (Səfəvilər dövrü), Bakı, 1962, səh. 114 AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ 1 8 3 Tat dilində on birdən iyirməyə qədər olan mürəkkəb saylarda başqa İran dillərinin bir çoxundan fərqli olaraq türk sistemli dillərdə olduğu kimi əvvəl onluqlar, sonra təkliklər gələrək onluğa bitişir və daha təklik deyil, onluq vurğu qəbul edir: də'yək, dəyəkto - on bir; də'dü, də’düto - on iki; də'sə, dəsəto - on üç; dəçar, dəçorto - on dörd; dəpanc, dəpancta - on beş; dəşeş, dəşeşto - on altı; dəhəf, də- həfto - on yeddi; dəhəş, dəhəşto - on səkkiz; də'nü, dəhnihto -- on doqquz. “Bir” sayı bəzi ləhcələrdə müstəqil şəkildə “yə” olduğu halda, mürəkkəb say tərkibində özündən sonra bir “k” səsi də tələb edərək “yək” olur, yəni dəyək - on bir. Qeyd etməliyik ki, bunun “dəyə” forması da “k” səsi əlavə olunan şəkli ilə paralel işlənir. Prof. Y.E.Bertels Firdovsinin “Şahnamə”sində işlənən say sis temindən danışarkən, bu əsərdə fars dilindəki dəvazdəh - on iki sa yının “dəhodo” formasında işləndiyini qeyd edir.1 İstər quruluşca - tat dilinin əksinə olaraq fars dilində əvvəl təkliyin, sonra onluğun gəlməsi, istərsə də şəkli - fonetik formasına görə (“o” səsi Azərbay can dilinin təsiri ilə “ü”-yə çevrilmişdir) “Şahnamə”dəki bu say tat dilinin dədü, dəhdü sayına demək olar ki, tamamilə, yaxındır. Bu da dil tarixi nöqteyi-nəzərdən diqqəti cəlb edir. Təkliklərlə onluqlann saylar içərisindəki yerindən bəhs edərkən, qeyd etməliyik ki, bu for ma heç də bütün tat dili ləhcələri üçün eyni deyildir. Belə ki, tədqiq olunan ləhcələrdən fərqli olaraq bu dilin, məsələn, Abşeron ləhcə sində, bir çox Lran dillərində (fars, tacik və s.) olduğu kimi əvvəl təkliklər, sonra onluqlar gəlir. Onluqlar. Tat dilindəki onluqlar ondan altmışa qədər demək olar, bütün ləhcələr üçün eynidir və yaxındır: də - on, bist - iyirmi, si - otuz, çül, çel - qırx, pənca, panca - əlli. Tədqiq olunan ləhcələrdən bəzilərində (məs. mədrəsə ləhcəsi) altmış sayı şast olsa da, bir sııa ləhcələrdə (məs.: Qonaqkənd) alt- mışdan yüzə qədər olan saylar üçün (məs.: fars, tacik dillərindəki həftad - yetmiş, həştad - səksən və s.) məfhumlar belə yoxdur. Bu ləhcələrdə altmışdan başlamış doxsana qədər onluq saylannm əmələ 1 Е.Э.Еертельс. История персидско-таджикской литературы. M., 1960, стр. 230 184 BİRİNCİ KİTAB gəlməsi xüsusi qayda üzrə olur. Belə ki, burada iyirmilik say sistemi işlədilir: səbist - altmış (hərfdən: üç iyirmi), səbist də - yetmiş (hər- fən: üç iyirmi və on), çarbist - həştad (hərfən: dörd iyirmi), çarbist də-doxsan (hərfən: dörd iyirmi və on). Bu onluq sistemini indi çox az, yalnız yaşlı nəsil işlədir və bu cür say sistemini təkcə altmışdan başlayaraq deyil, otuzdan başlayaraq bütün onluqlara aid edirlər. Məsələn: bisti də - otuz (hərfən: iyirmi və on), dübis - qırx (hərfən: iki iyirmi), dübis də - əlli (hərfən: iki iyirmi və on), dubis də pane - əlli beş (hərfən: iki iyirmi və on və beş) və s. Maraqlıdır ki, iyirmilik say sistemi müasir gürcü dilində də vardır. Bu dildə də qırx deyərkən “ormohi” (“Motsi” - iyirmi; yəni iki iyirmi”), “yetmiş iki” deyərkən “samotdatormoti” (yəni üç iyir mi və on iki) işlədirlər. Məhz akad. Marr da Yaxın şərq xalqlarının yafəsi dillərdə danışan xalqlarla olan tarixi əlaqələrindən bəhs edər kən, hər iki sistem dillərdə eyni formada təsadüf olunan iyirmilik say sistemini də bu əlaqələri sübut edən amillərdən biri hesab edirdi. Hal-hazırda əllidən yuxan saylannın tat dili qarşılığı əvəzində Azərbaycanca müqabil və bərabəri işlədilir. Tat dilində olan iyirmilik say sistemi bir sıra İran dillərində də vardır. Məsələn: bu hal yazqulam, Osetin, Şimali Bəluc və s. kimi İran dillərində indi də sabit şəkildə qalır.1 Bu say sistemi özünü f.d.Tehran dialektində də saxlanmışdır. Bəzi alimlərə görə bir sıra İran dillərində olan bu iyinnilik say sistemi qədim İran dillərindən qalma xüsusiyyətdir.2 Əlbəttə, bir sıra İran dillərində, o cümlədən tat dilində olan bu iyirmilik say sisteminin tarixi qədimliyini inkar etmək, yəni bu sis temin insan cəmiyyətinin say sistemində ibtidai təfəkkür məhsulu olduğunu rədd etmək çox çətindir. Lakin bu maraqlı say sisteminin ilkin olaraq hansı dilə aid olduğunu söyləmək də çətindir. 1 Ф.Розенберг. Материалы по двадцатом у счету. В сборнике Языко ведческие проблемы по числительным. Стр. 170 2 Вах, Б.В.Миллер. Таты, их расселение и говоры. Баку, 1929. Изд. АЗ. ГНИЦ. стр. 34 AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ 185 Yüzlüklər, sad - yüz, dü sad - iki yüz, sə sad - üç yüz, çar sad - dörd yüz və s. Minliklər, həzər, hazar - min, dü hazar, di hazar - iki min, sə həzar - üç min və s. Mürəkkəb saylarda təklik, onluq, yüzlük və minliklər yalnız intonasiya ilə birləşir və onlar arasında heç bir əlavə ünsür işlən mir.1 Dü həzar sad bist pane manat pul astarüm - iki min yüz iyir mi beş manat pul aldım. Tat dilində bəzi saylann başqa qrammatik vəzifələri də vardır. Bu cəhətdən yə, ye - bir sayı çox maraqlıdır. Bu sayın bəzi vəzifələrini nəzərdən keçirək: 1. Sayla işlənərək özündən sonra gələn təqribi yaxınlığı ifadə edir: qəy əlləş bu, axir yə sad metir xari asta (Q.) - çox əlləşdi, axır ki, yüz metr (hərfən, yüz metrə yaxın, qədər) torpaq aldı; oxur ki, ü əzmən yə pancah manat usto (Məl.) - nəhayət, o, məndən əlli manat (yaxm, qədər) aldı. 2. Hərəkət və ya keyfiyyətin intensivliyini bildirir: yə voziyi bdaraftan ki, lap üdəmünə cunirə bastoran (Məl.) - elə rəqs oynayır ki, lap adamın canını alır; yə bəcəyistən bü dəseyürə nəbəbürənbü dirən (Q.) - elə oynayırdı ki, əllərini görmək olmurdu; imşə yə kü- loki bu ki lap xunahora şərirə başundanbi (Məl.) - bu gecə elə külək əsirdi ki, (az qalırdı) evlərin damlarını uçursun; imşo ye maafto bu ki, uruzə bıqədini (M.) - elə aydınlıq gecə idi ki, elə bil gündüz idi; ye sama bıraftən ki, adaminə bısuğunhayi maftaran (M.) - elə sü zürdü ki, adamın sümüyünə düşürdü; əzin gaf Həsən yə ərəq saxt, gəşt bə tara künə (Q.) - bu sözdən Həsən elə tərlədi ki, döndü bir yaş əskiyə və s. 3. Hərəkətin gözlənilməzliyini bildirir. Bu zaman yə, ye sayı hökmən özündən sonra Azərbaycan dilində gözlənilməzliyi bildirən “birdən” sözünü qəbul edir: yə birdən dürüm dahar bəruxtən (Q.), ye birdən dirim ki, ku (v) səyənzir imarən (M.) - birdən (hərfən: 1 Tat dilinin Daqquşçu - Ərüsküş mərkəzi ləhcəsində və Abşeronun tat ləhcəsində onluq və təkliklərin arasında gələn “i” hissəciyi Qonaqkənd ləhcəsində təsadüf edilməmişdir (məs. bisti pane - iyirmi beş, çuli həft - qırx yeddi və s.) Yüklə 16,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|