1 9 0
BİRİNCİ KİTAB
Qeyd etməliyik ki, tat dilinin Xtzı ləhcəsində “soruşmaq” feli
nin “xəbər usta purust” (soruşub soruşdu) şəklinə də təsadüf olunur
ki, bu formaya başqa tat dili ləhcə və şivələrində rast gəlinməmişdir.
Bu vəziyyəti cədvəldə nəzərdən keçirək:
Felin məsdər şəkli
indiki zaman əsası
Keçmiş zaman əsası
Saxtən, soxtən,
satən (etmək)
San, soz, sa
Saxt, soxt, sat
Suxtən, suxtan
(yanmaq)
suz
Suxt
Küftən (döymək)
Kuf, ku, küf
Kuft, küft
3. Müxtəlif köklərdən əmələ gələn sınıq (qaydasız) fellər.
Məsələn: dirən (görmək) felinin indiki zaman əsası “vin”, keçmiş
zaman əsası “di”, dərən (Q.), doran (Məl.), darən - vermək felinin
indiki zaman əsası tin, ti, keçmiş zaman əsası “da” (Q.M.), do
(Məl.) - olur və s.
Fars dilindəki bəzi qaydasız (bunlara bəzən sınıq fellər də de
yilir) fellərlə tat dilinin qaydasız fellərinin müqayisəsini nəzərdən
keçirək:
Fars dilində
Tat di ində
Məsdər
Felin indiki
zaman əsası
Məsdər
Felin indiki
zaman əsası
1
2
3
4
oftadən - düşmək
oft
aftaran
afta
amədən - gəlmək
a, ay
amərən
ay, a
amuxtən - 1 . öyrətmək,
2. öyrənmək
amuz
vomuxtən
vomuz
baxtən - oynamaq
baz
vaxtən
vaz
bəstən - bağlamaq
bənd
bəstən
bənd
budən - olmaq
baş
birən
baş
cəstən - sıçramaq
cəh
ceyistən
cəh
çidən - dərmək
çin
çiıən, vəçirən çin, vəçin
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
1 9 1
xastən - istəmək
xah
xastən
xay
dadən - vermək
deh
dərən
tin
daştən - saxlamaq
dar
daştən
dar
danestən - bilmək
dan
danistən
dan
duxtən - tikmək
duz
duxtən
duz
didən - görmək
bin
dirən
vin
ruxtən - tökülmək
riz
ruxtən
ruz
zədən - vurmaq
zən
zərən
zən
saxtən - düzəltmək
saz
saxtən
san
suxtən - yanmaq
suz
suxtən
suz
şodən - olmaq
şo
birən
bu
şostən - yumaq
şuy
şuştən
şur
şenaxtən - tanımaq
şenas
şünaxtən
şünas
foruxtən - satmaq
foruş
furuxtən
furş
kaştən - əkmək
kar
kaştən
kar
nəhadən - qoymaq
neh
narən
bil
gozəştən - keçmək
gozər
giraştən
girar
geristən - ağlamaq
girey
girəstən
girə
goftən - demək
gu> ёиУ
guftirə
gun
Müqayisələrdən göründüyü kimi, bu fellər hər iki dildə özləri
ni qaydasız (sınıq) fellər kimi göstərirlər. Ümumiyyətlə, tat dili sı
nıq - düzgün olmayan felləri ilə başqa müasir İran dillərinin ək
səriyyətində təsadüf olunan qaydasız - sınıq felləri arasında əsaslı
və maraqlı fərq də mövcuddur. O da budur ki, fars dilində qaydasız
(sınıq) fellər kimi çıxış edən bəzi fellər tat dilində özlərini qaydalı
(düzgün) fellər kimi göstərirlər. Bunlardan bir neçəsini nəzərdən ke
çirək:
Fars dilində
Tat dilində
Məsdər
Felin indiki
zaman əsası
Məsdər
Felin indiki
zaman əsası
Əndaxtən -atmaq
Əndaz
Şundən
Şun
İstadən - dayanmaq
İst
Payistən
Pay
192
BİRİNCİ KİTAB
Bordən - aparmaq
Bər
В ərdən
Bər
Poxtən - bişirmək
Pəz
Bürcündən
Bürcün
Peymudən - ölçmək
Peyma (y)
Peymundən
Peymun
Şomordən - saymaq
Şomar
Şümərdən
Şümər
Şənidən - eşitmək
Şeno
Şünörən
Şünö
Ferestadə - göndərmək Ferest
Fürsərən
Fürsər
Gereftən - götürmək
Gir
Vəgüftən
Vəküft
Goşudən - açmaq
Goşa (y)
Vokardən
Vokar
Moı dən - ölmək
Mir
Mürdən
Mür
Neşəstən - oturmaq
Neşin
Niştən
Niş
Neyəristən - baxmaq
Negər
Dənişirən
Dəniş
Yaftən - tapmaq
Yab
Aftən
Af və s.
Fars dilində sınıq fellər kimi özünü göstərən bəzi fellər tat
dilində İran dilləri üçün xarakterik olan formasını ya qismən dəyişir,
yaxud da bunun əvəzində Azərbaycan dilindən götürülmüş müvafiq
fel tat dilinin saxtən - etmək, birən - olmaq, dərən - vermək, zərən
- vurmaq və s. kimi köməkçi fellərinin əlavəsi ilə işlədilərək
mürəkkəb fellər yaradır. Məsələn:
F a rs dilində
T a t dilində
Arastən (indiki zaman əsası ara,
aray) - bəzəm ək
Bəzək zərən (az.dilinin felinin kökü
olan “bəzəmək” “bəzək” sözündən)
Azm udən (azm a) - sınamaq
Sınaq saxtən (Azərbaycan dilinin
“sınamaq” felinin kökü olan “sı
naq” sözündən
A şoftən (aşub) - hirsləndirmək
Hürsin saxtən
Əfraxtən (əfraz) - qaldırmaq
Qaldırmış (az.) saxtən
A fətidən (afərin) - yaratmaq
Yaratmiş (az) saxtən
Ə fzudən (əfza, əfzay) - artırmaq
Artirmiş (az.) saxtən
A m ixtən (am iz) - qarışdırmaq
Qariş (az.) saxtən
Ə ngixtən (əngiz) -
qıcıqlandırmaq
Q iciğləndirm iş (az.) saxtən
A vixtən (aviz) - asmaq, sallamaq A sm iş, sallam iş (az.) saxtən
!
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
193
Baxtən (baz) - uduzmaq
U duzm iş (az.) saxtən
P eyvəstən (peyvənd) -
birləşdirmək
B irləşm iş (az.) saxtən
Taxtən (taz) - çapmaq (atı və s.)
çapm iş (az.) saxtən
Taftən (tab) - 1. Parıldamaq,
2. Dolam aq
1. Parildəmiş (az.) birən;
2. D olam ış (az.) saxtən
Costən (cu, cuy) - axtarmaq
Axtarmiş (az.) saxtən
Sepordən (sepor) - tapşırmaq
Tapşirmiş (az.) saxtən
Setudən (seta, setay) - tərifləmək Tərifləm iş (az.) saxtən
Şetafdən (şetab) - 1. Tələsdirmək
2. Tələsm ək
1. Tələsdirm iş (az.) saxtən;
2. T ələsm iş (az.) birən
Fərmudən (fərma, fərmay) -
əmr etm ək, buyurmaq
Ə m ir dərən, buyurmiş (az.) saxtən
Fəriftən (fərib) - aldatmaq
Aldatm ış (az.) saxtən
Feşordən (feşar) - sıxmaq
Sıxm iş (az.) saxtən
G ozidən (gozin ) - seçm ək
Seçm iş (az.) saxtən
Manestən (man) 1. Oxşamaq;
2. Oxşatmaq
1. U xşəm iş (az.) birən;
2. U xşətm iş (az.) saxtən
N egaştən (negar) - yazmaq
Y azm iş (az.) saxtən
Fellərin inkarı
Tat dilindəki felin inkar forması İran dillərindən o qədər də
fərqlənmir. Müasir fars ədəbi və danışıq dilində işlənən “mə", “n ə ”
inkar şəkilçiləri tat dilində də işlədilir. Lakin qeyd etməliyik ki, tat
dilində bu inkar şəkilçiləri, məsələn: fars dilindən fərqli olaraq iki
variantlıdır, yəni mə, ma; nə, na. Tat dilində bəzi İran dillərindən
fərqli olaraq inkar şəkilçiləri bir qayda olaraq vurğu qəbul edir.
Məsələn, məsan (Q.), məni (Məl.), makm (M.) - etmə; maxun
(Məl., M), məxun (Q.) - oxuma; mara - getmə, nəbəxundən (Q.),
nabaxundan (Məl.), nəmuxundən (M.) - oxuımır; rıəbxandıstan
(Məl.), nəmıxəndiıən (M.), nəbəxəndistən (Q.) -- gülmür. Tat dilin
də bəzən “mə”, “nə”, “na” inkar şəkilçilərinin paralel işlənməsinə
təsadüf etsək də (məsələn, Cimi tatlarının dilində) bu xarakterik hal
deyildir. Belə ki, tat ləhcələrinin hamısında, demək olar ki, məsələn,
Dostları ilə paylaş: |
