Magistrantların XVIII respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci IL

Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il 

 

 

64 

                                                             (1.3) 

burada: 

 atmosfer təzyiqindəki qaz amilidir, 

 ilə. Quyuağından axan qazlı mayenin enerjisi isə  

                                                      (1.4) 

ifadəsi ilə təyin edilir. 

Burada:

 quyuağzı təzyiqi ifadə edir. Laydan daxil olan enerjinin müəyyən hissəsi, yəni  

                                             (1.5) 

quyudan mayenin yer səthinə çıxarılmasında istifadə olunur. Quyuda yalnız laydan gələn enerji hesabına 

fontan vurulması 

                                                                                (1.6) 

şərt  ödənildikdə  baş  verir.  Fontan  quyularının  tədqiqatı  ilə  tapılan  məlumatlar  vasitəsilə  onların  düzgün 

işlənməsini  həyata  keçirmək  olar.  Əsasən  mədən  təcrübələrində  quyuuların  tədqiqi  qərarlaşmış  rejimdə 

aparılır. Bu tədqiqat vasitəsilə müxtəlif qərarlaşmış rejimlərdə maye (su və neft) və qaz hasilatı və bununla 

yanaşı  onlarda  təzhür  edən  quyudibi  təzyiq  müəyyən  edilir.  Həmçinin  bunlardan  əlavə  olaraq  tədqiqat 

zamanı hər rejimə uyğun olan qaz amili, su faizi və hasilatda qumun miqdarı təyin edilir. 

 

KATALİTİK KREKİNQ QURĞUSUNDA KATALİZATORUN «QAYNAR» LAYDA 

REGENERASİYASI PROSESİNƏ TƏSİR EDƏN AMİLLƏR 

 

Rəhimova N.A. 

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti 

 

Neftin  ilkin  emalından  sonra  həyata  keçirilən  katalitik  krekinq  prosesi  dərin  kimyəvi    çevrilmələrə 

əsaslanan destruktiv emal prosesidir. Katalitik krekinq prosesində neft və neft məhsullarının tərkibində olan 

karbohidrogenlər  temperatur,  təzyiq  və  katalizatorun    təsiri  ilə  müxtəlif  çevrilmələrə    məruz  qalır. 

Katalizatorun  iştirak  etməsi  krekinq  reaksiyalarının  aktivləşmə  enerjisinin  aşağı  düşməsinə  səbəb  olur. 

Məlum  olduğu  kimi  krekinqin  əsas  xammalı  300-500

0

C  hədlərində  qaynayan  geniş  vakuum  qazoyl 

fraksiyasıdır.  Son  zamanlar  isə  xammal  kimi  qaynama  temperaturu  550-590

0

C  olan  ağırlaşmış  vakuum 

qazoylları  da  istifadə  olunur.  Bundan  başqa  xammal  resurslarını  genişləndirmək  üçün  ikinci  mənşəli 

xammallardan və kokslaşma qazoyllarından da geniş istifadə edilir. Ümumilikdə katalitik krekinq prosesində 

məqsəd  yüksək  oktanlı  benzin  almaqdır.  Prosesdə  eyni  zamanda  butan-butilen  fraksiyası  ilə  zəngin  olan 

müəyyən miqdarda qaz karbohidrogenləri də alınır. Əmələ gələn fraksiyanın tərkibində həmçinin müəyyən 

miqdarda  izobutan  karbohidrogeni  olur.  Həmin  fraksiya  yüksəkoktanlı  komponent-alkilat  almaq  üçün 

qiymətli  xammal  sayılır.  Qeyd  edilənlərdən  başqa  proses  zamanı  alınan  yüngül  qaoyl  fraksiyası  duda  və 

naftalin almaq üçün xammal kimi istifadə edilə bilər və ya bu fraksiyanı aromatsızlaşdıraraq setan ədədini 

yüksəltmək  üçün  dizel  yanacaqlarına  komponent  kimi  əlavə  etmək  olar.  Prosesin  gedişində  alınan  ağır 

qazoyl fraksiyası isə yüksək keyfiyyətli «iynəvarı» koks alınması üçün xammaldır.  

Katalitik  krekinq  prosesində  karbohidrogenlərin  krekinq  reaksiyaları  yalnız  buxar  və  qaz  şəkilli 

karbohidrogenlərin alınması ilə deyil, həm də katalizator səthində bərk koks çöküntülərinin əmələ gəlməsi ilə 

də müşaiyət olunur. Koks pərdəsi karbohidrogen molekullarının katalizator səthinə daxil olmasına mane olur 

və  nəticədə  katalizatorun  aktivliyinin  azalmasına  səbəb  olur.  Beləliklə  katalizatorun  aktivliyinin  bərpa 

olunması  lazım  gəlir.  Aktivliyi  bərpa  etmək  üçün  regenerasiyadan  istifadə  olunur.  Katalizatorun 

regenerasiyası    onun  səthindəki  koksun  550-600

0

C  temperaturda  üfürülən  hava  axınında  «qaynar»  layda 

yandırılması  yolu  ilə  həyata  keçirilir.  Beləliklə  də  katalitik  krekinq  prosesi  praktiki  olaraq  krekinq  və 

katalizatorun  qaynar  layda  regenerasiyası  proseslərinin  növbələşməsini  özündə  birləşdirir.  Reaktor  və 

regenerator  arasında  katalizatorun  fasiləsiz  olaraq  dövr  etdirilməsi  ilə  prosesin  fasiləsiz  həyata  keçirilməsi 

təmin olunur. Prosesin həyata keçirilməsində bir sıra amillər qarşılıqlı təsirdə olur. Belə ki, çevrilmə dərinliyi 

və koksun çıxımı reaktorda temperaturun yüksəlməsi ilə  artır, lakin bu hadisə regeneratorda temperaturun 

aşağı  düşməsinə  səbəb  olur.  İlkin  xammalın  prosesə  verilmə  temperaturu  artırıldıqda  regeneratorda  da 

temperatur artır, regenerə olunmuş katalizatorda ona çökmüş koksun miqdarı azalır və nəticədə katalizatorun 

dövran etmə sayı azalır. Regenerasiya (tüstü) qazlarında  əlavə havanın verilməsi ilə oksigenin miqdarı artır, 

---

Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il 

 

 

65 

regenerə  olunmuş  katalizatorda  koksun  miqdarı  aşağı  düşür.  Beləliklə  də  reaktorda  yaranan  koksun 

miqdarının və regeneratorun temperaturunun azalmasına nail olunur. 

Katalitik    krekinq    proseslərində    kimyəvi    reaksiyalarla    yanaşı   fiziki  –  kimyəvi  hadisələr    də   baş  

verir.  Belə  ki,  xammalın    katalizator    səthində    xarici    diffuziyası,  xammalın    katalizator    məsamələrində  

daxili    diffuziyası,  katalizatorun    fəal    mərkəzlərində    xemosorbsiyası,  katalizator    səthində    kimyəvi  

reaksiyalar  və s. gedir. 

Şərh  edilənlərə  əsasən  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  katalitik  krekinq  prosesinə  katalizatorun  və 

xammalı tərkibi, katalizatorun dövr  ədədi, prosesin  temperaturu  və   krekinq   müddəti  təsir  edən  əsas  

amillərdəndir.            

 

TEXNİKİ PARÇALARIN TOXUNMASINDA MÜXTƏLİF ƏRİŞ SAPLARI SİSTEMİNİN 

GƏRİLMƏSİNİN NƏZƏRİ TƏDQİQİ 

 

Şirinli S.Ş. 

Azərbaycan Dövlət  İqtisad  Universiteti  

 

Toxucu dəzgahında parçanın əmələgəlmə texnoloji prosesində əriş saplarının yüklənmə gərginliyinin 

çox  vacib  əhəmiyyəti  var.  O,  əsnəkəmələgəlmə  prosesində  və  arğac  sapının  parça  başlığına  vurulması 

zamanı həlledici rol oynayır.   

Bildiyimiz kimi, yüklənmə gərginliyi toxunan parçanın növündən və struktur göstəricilərindən asılıdır. 

Gərilmənin  həddindən  artıq  və  ya  həddindən  kiçik  olması  əriş  saplarının  qırılmasına  səbəb  olur  və  

ümumilikdə parçanın toxunma prosesini çətinləşdirir. 

Son zamanlar texniki parçalara tələbatın artması ilə yanaşı parçaların  fiziki-mexaniki göstəricilərinə , 

həmçinin xüsusi keyfiyyətlərinə çox diqqət yetirilir. 

Bu  tələblər,  istismar  zamanı  onların  davamlı  və  uzunömürlü  olmağı  ilə  yanaşı,  müxtəlif  aqressiv 

şəraitlərdə işləmələri tələblərindən irəli gəlir. 

Texniki parçalar sərbəst halda və polimerlərlə kompozisiya halında istifadə oluna bilərlər. Kompozit 

dedikdə  lifli  əsası  olan  və  polimer  qatqı  ilə  hopdurulan    cisim  nəzərdə  tutulur.  Lifli  əsas  armatur  rolunu 

yerinə  yetirərək    kompozitin  möhkəm  və  dözümlü  olmasını  təmin  edir.  Lifli  əsas  kimi  kompozitlər  üçün 

müxtəlif lifli materiallar istifadə olunur: liflər, təkqatlı və çoxqatlı parçalar. 

Son zamanlar çoxqatlı parçaların quruluşunu daha da təkmilləşdirərək  laylı-karkaslı parçalar istifadə 

üçün  təklif  olunmuşdu  və  onlar  texniki  parçalar  sırasında  öz  yerini  tutmuşlar.  Bu  parçaların    istifadəsi 

kompozitlərin bir çox çatışmazlığını aradan götürə bilir. 

Laylı-  karkaslı  parcaların  əmələ  gəlmə  prosesində  ən  azı  iki  sistem  əriş  sapları  və  bir  sistem  arğac 

sapları iştirak edir. 

 

Karkas  əriş  sapları  arğac  sapları  ilə  toxunaraq  parçada    üfüqi  yerləşən,  yəni  karkas  qatlarını  əmələ 

gətirirlər. Doldurucu əriş saplarının  arğac sapları ilə toxunması parçanın şaquli elementlərini əmələ gətirir. 

Karkas qatları bir- birinə  paralel şəkildə, bərabər və ya müxtəlif aralıq məsafədə yerləşə bilərlər. Doldurucu 

qatlar karkas qatlarına nəzərən şaquli və ya müxtəlif  bucaq  altında  formalaşa bilərlər. 

Laylı  –  karkaslı  parçaların  qalınlığı  eyni  sayda  karkas  qatları  olan  parcalarda  doldurucu  layların 

hündürlüyündən , daha dəqiq desək, doldurucu qatın alınmasında iştirak edən arğac saplarının sayından asılı 

olur. Parçanın  fəza  quruluşu,  layların istənilən  qaydada  yerləşməsi,  karkas  qatlarının  paralelliyi,  karkas  və 

doldurma  qatlarına  ümumi  arğac  sapının  qoyulması  nəticəsində  müvəffəq  olunur.  Belə  ki,  ümumi  arğac 

sapları  əsnəyə  qoyulub  parça  başlığına  vurulan  zaman  doldurucu  qat  parçada  nəzərdə  tutulan  qaydada 

yerləşir. 

Ümumi  (  ortaq)  arğac  saplarının  parça  başlığına  vurulma  zamanı  karkas  əriş  sapları  daha  çox 

gərilməyə  malik  olmalıdırlar ki, doldurma qatlarının ağırlığı altında əyilməsinlər. Bu səbəbdən karkas əriş 

saplarının  yüklənmə  gərginliyi  doldurma  əriş  saplarının  yüklənmə  gərginliyindən  bir  neçə  dəfə  artıq 

olmalıdır. Bununla yanaşı nəzərə almaq lazımdır ki, doldurma əriş saplarının gərilməsi də müəyyən dərəcədə 

olmayanda,  saplar  qalev  gözlüklərində  irəli-geri  hərəkət  nəticəsində  zəifləyir  və  dəzgahda  ərişin  qırılma 

sayını artırır. 

Karkas əriş saplarının yüklənmə gərilməsinin həddən artıq olması bir tərəfdən onların gərgin şəraitdə 

işləməsinin  fəsadlarına  (qırılma,  dəzgahın  tez-tez  dayanması  və  s.)  və  həmçinin  əsnəkəmələgətirən 

mexanizminin ayrı-ayrı detallarının sıradan çıxmasına səbəb olur. 

---