Magistratura məRKƏzi əlyazması hüququnda

 

35

Fəsil II. Xəzər dənizinin təbii-resurs potensialının  

mənimsənilməsində nəqliyyatın rolunun və inkişafının  

ekoloji-iqtisadi aspektlərinin qiymətləndirilməsi 

 

Xəzər  dənizi  və  onun  əhatə  edən  ərazilər  nəqliyyat  infrastrukturunun 

inkişafına görə, demək olar, «yeni renessans» dövrünü keçirir. Regional çərçivədən 

kənara  çıxan  iri  beynəlxalq  layihələrin  həyata  keçirilməsi  nəqliyyatın  da  müvafiq 

səviyyədə  inkişafını  tələb  edir.  Buna  görə  müxtəlif  beynəlxalq  qurumlar 

nəqliyyatla bağlı layihələrə həvəslə dəstək verirlər. 

Məlumdur  ki,  Xəzər  dənizinin  coğrafi  mövqeyi,  Qafqaz  və  Mərkəzi  Asiya 

ölkələrinin  geosiyasi  əhəmiyyəti  və  regionda  aşkar  edilmiş  zəngin  neft-qaz 

ehtiyatları  iri  dövlətlərin  marağına  səbəb  olmuşdur.  Nəticədə  transmilli  şirkətlər 

regionda  fəaliyyətə  başlamış  və  iri  maliyyə  qurumlarının  dəstəyi  ilə  böyük 

nəqliyyat  layihələrini  həyata  keçirməyə  nail  olmuşlar.  Xəzər  dənizində  əsas 

nəqliyyat növü, aydın məsələdir ki, dəniz nəqliyyatıdır. 

Limanların 

rekonstruksiyası 

nəqliyyat 

əlaqələrinin 

coğrafiyasının 

genişlənməsinə  birbaşa  təsir  edir.  Bununla  yanaşı,  ticarət  əlaqələrinin  həcmi 

sahilyanı  dövlətlərin  təsərrüfatlarının  ixtisaslaşmasından  asılıdır.  Belə  ki,  Xəzərin 

şimal  limanlarından  cənub  istiqamətinə  (Aktau-Ənzəli,  Türkmənqbaşı-Neka, 

Mahaçqala-Neka)  əsasən  neft  məhsulları  və  xam  neft  daşınılır.  Şərq-qərb 

istiqamətində  isə  karbohidrogen  xammalı  ilə  yanaşı,  pambıq  və  digər  kənd 

təsərrüfatı məhsulları da nəql edilir. 

Xəzər  dənizinin  Qərblə  Şərq  arasında  yerləşməsi  regiondan  keçən  nəhəng 

Avropa-Qafqaz-Mərkəzi Asiya nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasına səbəb olmuşdur. 

1993-cü  ilin  may  ayında  Avropa  İttifaqının  mənzil-qərargahı  Brüsseldə 

TRACECA  (Transport  Corridor  Europe-Caucasus-Asia)  beynəlxalq  nəqliyyat 

dəhlizi vasitəsilə  Avropaya çıxışı təmin edən  «Böyük İpək Yolu»  layihəsi özünün 

inkişafı  üçün  lazımi  beynəlxalq  dəstək  əldə  etmişdir.  Xəzər  dənizinin  limanları 

vasitəsilə  daşınan  yüklərin  həcmi  ildən-ilə  artmaqdadır.  Belə  ki,  TRACECA 

---

 

36

beynəlxalq  nəqliyyat  dəhlizi  üzrə  Asiyadan  Avropaya  1995-ci  ildə  əgər  355  min 

ton yük daşınmışdırsa, artıq 1999-cu ildə bu rəqəm 4,8 mln. tona, 2002-ci ildə isə 

12 mln. tona,sonrakı illərdə isə 15mln. tona çatmışdır. Təbii ki, yükdaşımaların bu 

istiqamətdə  intensiv  artımı  Xəzərin  əsas  limanları  olan  Bakı,  Türkmənbaşı  və 

Aktau hesabına mümkün olmuşdur. 

Kommersiya  cazibədarlığı  ilə  fərqlənən  TRACECA  layihəsinə  müxtəlif  iri 

maliyyə  qurumları  dəstək  vermişlər.  Onlardan  Avropa  Yenidənqurma  və  İnkişaf 

Bankını, Dünya Bankını xüsusi qeyd etməyə dəyər. 

Xəzər dənizi sahlində yerləşmiş dəniz limanlarının əksəriyyəti çoxfunksiyalı 

nəqliyyat  qovşağı  kimi  bir  neçə  nəqliyyat  növünü  özündə  birləşdirmişdir. 

Nəqliyyat  qovşağında  müxtəlif  nəqliyyat  növlərinin  cəmləşməsi  yükdaşımalarda 

yüksək iqtisadi səmərə versə də, ərazidə ekoloji gənginliyin yaranmasına səbəb ola 

bilər.  Odur  ki,  nəqliyyatın  sahil  ərazilərində  fəaliyyəti  ilə  bağlı  ətraf  mühitin 

mühafizəsi  məsələlərinin  həllinə  xüsusi  nəzər  yetirilməsi  tələb  olunur.  Limanda 

dəmiryol bərəsinin fəaliyyəti bu məsələni daha da aktuallaşdırır. Son on il ərzində 

Xəzər dənizində  olan dəmiryol bərəli limanların sayı 2 dəfə artaraq 6-ya çatmışdır. 

Təxminən  bir  o  qədər  də  sahildə  neft  terminallarının  sayı  artmışdır.  Dəniz 

akvatoriyasında  yük dövriyyəsinin artması isə ətraf  mühitə  neqatif təsirin də  xeyli 

güclənməsinə səbəb olmuşdur. 

Nəqliyyat  əlaqələrinin  genişləndirilməsi  məqsədi  ilə  hələ  1997-ci  ildə 

Azərbaycan,  Türkmənistan,  Özbəkistan  və  Gürcüstan  arasında  dəmir  yollarının 

istismarına  dair  əməkdaşlıq  haqqında  razılaşma  imzalanmışdır.  Sonralar  buna 

Qırğızıstan,  Qazaxıstan,  Ukrayna,  Bolqarıstan  və  Ruminiya  da    qoşuldular. 

Razılmaya  əsasən,  ölkələrin  yükləri  üçün  nəqliyyat  xidmətlərində  müxtəlif 

imtiyazlar veriləcəkdir. 

GUAM  əməkdaşlıq  birliyinin  yaradılması  və  Avropa  İttifaqı  tərəfindən 

dəstəklənən  İNOGATE  (neft  və  qaz  kəmərləri)  proqramının  realizə  edilməsinin 

Xəzər  regionunda  nəqliyyat  şəbəkəsinin  inkişafına  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsiri 

olmuşdur.  İqtisadi  əlaqələrin  inkişafında  Azərbaycan  öz  coğrafi  mövqeyinə  görə 

---

 

37

xüsusi  rol  oynayır.  Ölkəmiz  Cənubi  Qafqazı  Mərkəzi  Asiya  ölkələri  ilə 

birləşdirdiyi  üçün  burada  nəqliyyat  sisteminin  daha  da  təkmilləşdirilməsinə 

tələbatdan irəli gələn ehtiyac yaranmışdır. 

Azərbaycan  nəqliyyat  sistemində  inkişaf  ilk  öncə  neft  boru  xətlərinin 

çəkilməsində  öz  əksini  tapmışdır.  Neft  hasilatının  gələcək  artımı  ixrac  neft 

kəmərlərindən istifadə məsələsinə gündəliyə çıxarırdı. Bu baxımdan ilk olaraq hələ 

SSRİ  dövründə    istifadə  olunan  Qroznı-Bakı  neft  kəmərinin  təmiri  və  bu  kəməri 

əks  istiqamətdə  Bakı-Qroznı-Novorossiysk  marşrutu  üzrə  istismarı  diqqəti  cəlb 

etdi. 

Uzunluğu  1397  km  olan  Bakı-Novorossiysk  neft  kəməri  1997-ci  ildə 

istismara  verildi.  Neft  kəməri  ildə  5  mln.  ton  neft  ixrac  etmək  gücünə  malikdir. 

Lakin  neftin  tranziti  üçün  Rusiya  tərəfi  yüksək  tariflər  tətbiq  etdiyinə  görə  bu 

istiqamətdə  ildə  cəmi  2-2,5  mln.  ton  neft  ixrac  olunur.  Neft  kəməri  Dağıstan  və 

Çeçenistan  ərazilərindən  keçdiyi  üçün  onun  təhlükəsizliyi  xüsusi  narahatlıq 

doğurur.  Belə  ki,  bu  ərazilərdə  boru  bir  neçə  dəfə  partladılmış  və  nəticədə  ətraf 

mühitə böyük ziyan dəymişdir. 

Son  beş  il  ərzində  Mozdok-Qazıməmməd  qaz  kəməri  Xəzər  sahili  boyunca 

uzanaraq  Azərbaycanın  «Mavi  yanacağ»a  olan  tələbatını  müəyyən  qədər  təmin 

edir. 2003-cü ildə bu istiqamətdə Rusiyadan 4 mlrd. m

3

 təbii qaz idxal olunmuşdur. 

Lakin Dağısitan ərazisində təkcə 2004-cü  il ərzində terror aktları  nəticəsində boru 

4 dəfə partladılmış və ətraf mühitə ziyan dəymişdir. 

Şimali  Qafqaz  istiqamətində  uzanan  boru  kəmərlərinin  istismarda  tez-tez 

ortaya  çıxan  problemlər  digər  nəqliyyat  dəhlizlərindən  istifadə  məsələsini 

aktuallaşdırdı.  Artıq  1999-cu  ildə  uzunluğu  827  km  olan  Bakı-Supsa  neft  kəməri 

istifadəyə  verildi.  Borunun  inşasına  590  mln.  ABŞ  dolları,  Supsa  limanının 

tikintisinə  isə  565  mln.  ABŞ  dolları  xərclənmişdir.  Əgər  2001-ci  ildə  Bakı-Supsa 

boru xətti ilə 5,2 mln. ton neft ixrac edilmişdisə, 2002-ci ildə bu göstərici 6,7 mln. 

tona çatmışdı. 

Regionda  istismarda  olan  boru  kəmərlərindən  fərqli  olaraq  Bakı-Supsa  neft 

---