14
sifarişçinin biznes fəaliyyətinin məzmununu daha dərindən anlayır və müəssisənin
müflisləşmə ehtimalını dəqiq hesablayır. Lakin, müəssisələr üzrə orta sahəvi
göstəricilərin əsaslandığı maliyyə informasiyalarının oxşar olmaması auditdə sahəvi
müqayisəli təhlil metodunun tətbiqi imkanlarını aşağı salır. Bundan başqa, orta sahəvi
məlumatların orta kəmiyyət olması və əksər hallarda sifarişçinin fəaliyyət sferasının
sahə standartları ilə üst-üstə düşməməsi səbəbindən müxtəlif mülkiyyət
münasibətlərinə mənsub təsərrüfat subyektləri uçotun müxtəlif metodlarından istifadə
edir. Bu isə, öz növbəsində, göstəricilərin müqayisəyə gəlməsinə mənfi təsir göstərir.
Eyni zamanda, bazar münasibətləri şəraitində sahə müəssisələrinin maliyyə vəziyyəti
və sahə göstəricilərinin dinamikası sahənin inkişafının obyektiv qanunauyğunluğunu
əks etdirilmədiyindən bu metodun ölkə praktikasında tətbiqi daha da çətinləşir.
Bundan başqa, hal-hazırda təcrübədə geniş tətbiq olunan mühasibat və maliyyə
hesabatlarının, eləcə də digər uçot registrlərinin tədqiqi müxtəlif mülkiyyət
münasibətlərinə mənsub müəssisələrin maliyyə vəziyyətinin təhlili prosesində istifadə
ediləcək miqdarda və zəruri keyfiyyətdə informasiyanın olmaması qənaətinə gəlməyə
imkan verir.
Mühasibat və maliyyə hesabatlarında əks etdirilən faktiki və sifarişçi tərəfindən
təqdim olunan biznes-plan göstəricilərinin müqayisəli təhlili metodunun mahiyyəti
auditor tərəfindən smetanın məzmunu və tərtibi qaydasının araşdırılması, onun
sifarişçi ilə müzakirə edilməsi və faktiki göstəricilərin müfəssəl testləşdirilməsi ilə
xarakterizə olunur. Məlumdur ki, bazar münasibətləri şəraitində əksər müəssisələr
(firmalar) elmi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi hesablamaları öz təsərrüfat
əməliyyatlarının və maliyyə nəticələrinin müxtəlif aspektləri üzrə həyata keçirir.
Xüsusi vurğulamaq yerinə dişər ki, aparılan hesablamalar müəyyən dövrə sifarişçinin
proqnozlarını əks etdirdiyindən daha vacib sferaların (faktiki göstəricilərin biznes-
plan göstəricilərindən kəskin şəkildə fərqləndiyi müəyyən edildikdə) tədqiqi potensial
səhvlərin aşkar edilməsinə imkan verir. Təcrübədə, belə kənarlaşmaların olmaması
səhvlərin mövcudluğu ehtimalını minimuma endirir. Lakin, praktikada bu metoddan
istifadə bəzi məhdudiyyətlərin nəzərə alınmasını mütləq şərt kimi məqsədəuyğun
sayır: 1) auditor tərəfindən proqnoz hesablamalarının həqiqiliyinin və reallığının
15
qiymətləndirilməsi;
2)
müəssisənin
rəhbərliyi
tərəfindən
cari
maliyyə
informasiyasının proqnoz hesablamaları ilə uzlaşdırılaraq dəyişdirilmə ehtimalının
araşdırılması. Auditor birinci problemi həll etmək üçün proqnozların tərtib edilməsi
proseduraları haqqında sifarişçi ilə söhbət aparır. İkinci halın ehtimalını minimuma
endirmək üçün auditor nəzarət riskini qiymətləndirir və faktiki məlumatları müfəssəl
auditor testlərinə cəlb edir.
Göründüyü kimi, müasir bazar münasibətləri şəraitində auditin aparılması zamanı
tətbiq edilən hesabatın faktiki göstəricilərinin plan göstəriciləri ilə müqayisəsi metodu
lazımi səmərəni əldə etməyə imkan vermir. Fikrimizcə, əksər makroiqtisadi
dəyişikliklərin qabaqcadan görmək ehtimalının mövcudluğu və onların ümumi bazar
qanunauyğunluqlarına tabe olması bu metodun tətbiqi vasitəsilə alınan nəticənin
obyektivlik, reallıq və inandırçılıq səviyyəsini xeyli aşağı salır. Məhz ona görə də, bu
metod vasitəsilə əldə edilmiş bütün auditor dəlilləri və sübutları maliyyə
hesabatlarının keyfiyyəti haqqında obyektiv fikir yaratmır və onu təshih etmir. Müasir
şəraitdə planlaşdırmanın məlum dərəcədə «yaradıcı» və «sağlam düşüncəyə
əsaslanması» sifarişçinin biznes-plan məlumatlarını təhlil üçün zəruri olan
informasiya blokuna daxil edərkən diqqətli olmağın zəruriliyini şərtləndirir.
Məlumdur ki, bazar münasibətləri şəraitində sifarişçinin tələbi ilə təşkil olunan
audit prosesində auditor müxtəlif göstəricilərin kəmiyyətini sərbəst surətdə hesablayır
və ondan müqayisə bazası kimi istifadə edir. Bu məqsədlə auditor müəssisənin inkişaf
meylinə və sifarişçinin biznes fəaliyyətinə uyğun olaraq özünün müstəqil balansını
tərtib edir və onun göstəricilərini qiymətləndirir. Ona görə də, müasir dövrdə ölkə
şəraitində tətbiqi nisbətən effektli hesab edilən və bir neçə dövr üçün sifarişçinin uçot
və hesabat məlumatlarının müqayisəsini nəzərdə tutan təhlil metodu auditor
tərəfindən seçilmiş göstəricilərin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi üsulu kimi
xarakterizə olunur. Aydındır ki, bu metod çərçivəsində çoxsaylı testləşdirmə üsulları
mövcuddur və onların hamısı, fikrimizcə, müqayisəli analitik balans modelinə tam
uyğun gəlir. Faktiki göstəricilərin ötən dövrlərin göstəriciləri ilə müqayisə edilməsi
nəticəsində auditor auditin planlaşdırma mərhələsi üçün xarakterik olan potensial risk
sahəsini müəyyən edir və yüksək kənarlaşmalar müşahidə edilən hesablara daha çox
16
diqqət yetirir. Nəzəriyyə və praktikada, potensial risk sahəsinin müəyyən edilməsinin
daha geniş yayılmış metodlarından aşağıdakıları misal göstərmək olar: 1) mühasibat
balansı maddələrinin müqayisəsi və onlarda baş verən kəskin diyişikliklərin təhlili; 2)
digər elementlərin dəyişməsi ilə müqayisədə əsas balans maddələrinin dəyişməsinin
təhlili və qiymətləndirilməsi.
Bizim fikrimizcə, mühasibat və maliyyə hesabatı göstəricilərinin iqtisadi
təhlilinin qarışıq variantından danışarkən onu riyazi müqayisə kimi başa düşmək
mümkün deyildir. Bu, əslində yuxarıda göstərilən üsulların və qaydaların köməyi ilə
əldə edilmiş informasiyaya əlavə və ona izahat sayılır. Qarışıq nisbi göstəricilər riyazi
baxımından bu cür başa düşülür və kəsirin məxrəcində balans maddələri, surətində
maliyyə nəticələri və onlardan istifadə haqqında hesabatın göstəriciləri (əksinə) əks
etdirilir.
Məlumdur ki, analitik proseduraların mahiyyətində göstərilən qeyri-maliyyə
xarakterli məlumatlar iqtisadi təhlilin mühüm elementi kimi çıxış edir. uçot siyasəti
haqqında Əsasnamə, illik və rüblük hesabata izahat, sifarişçi haqqında dövrü
mətbuatdan götürülən informasiya və s. qeyri-maliyyə xarakterli məlumatlar blokuna
daxil edilir. Ona görə də, maliyyə və qeyri-maliyyə xarakterli məlumatların
müqayisəsi audit prosesinin Ən yaradıcı elementi hesab olunur və ixtisaslı
mütəxəssislərin olmasını tələb edir.
1.3. Auditor yoxlamaları zamanı istifadə olunan analitik proseduraların
tətbiqi alqoritmi
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə auditor yoxlamaları aparılmasının
mühüm elementi sayılan analitik proseduralar audit aparılan təşkilatın uçot və qeyri-
uçot məlumatları arasında nisbətən müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. Belə bir
şəraitdə, auditor proseduralarının hazırlanması və onların həyata keçirilməsi aşağıdakı
sxem üzrə reallaşdırılır.
Проседураларын мягсядинин мцяййян едилмяси
Гаршыйа гойулмуш мягсядя чатмаг цчцн оптимал
проседура нювцнцн сечилмяси
Dostları ilə paylaş: |