«Magistratura Mərkəzi» Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3. Analitik prosedurların tətbiqi əsasında rentabelliyin təhlili və qiymətləndirilməsi
- Rentabellik göstəricilərinin təhlili və qiymətləndirilməsi
- İstehsal fondlarının rentabelliyinin amilli təhlili
- NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
- İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
64 2.20 saylı cədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz müəssisədə 2013-ci ildə 2012-cü ilə nisbətən məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə edəln mənfəət, balans mənfəəti və xalis mənfəətin məbləği müvafiq olaraq 24245367 manat, 23312227 manat və 16933778 manat artmışdır. Fikrimizcə, bu artım aşağıdakı amillərin təsiri nəticəsində baş vermişdir: 1.Məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin 75338163 manat artması balans mənfəətinin məbləğinin 24861593,8 manat (33,0x75338163:100) artımına səbəb olmuşdur. 2.Pul gəlirlərinə nisbətən faiz ifadəsində satılmış məhsulun maya dəyərinin səviyyəsinin 3,65 punkt yüklənməsi balans mənfəətinin məbləğinin həmin proporsiyada, yəni 646326,6 manat (3,65x17707577:100) azalmasına şərait yaratmışdır. 3. Sair satışdan mənfəət əldə edilməsi balans mənfəətinin ümumi məbləğini 2729 manat artırmışdır. 4. Müəssisənin tam hesabat dövründə və həm də bazis ilində satışla əlaqədar olmayan fəaliyyəti zərərlə nəticələnmişdir. Bu isə, öz növbəsində, balans mənfəətinin məbləğinin 935869 manat azalmasına səbəb olmuşdur. Beləliklə dörd amilin birgə təsiri 23312227 manat (24861593,8-646326,6+2729-935869) təşkil edir ki, bu da 2.20 saylı cədvəlin 8-ci sətrində verilən kənarlaşma məbləği ilə üst-üstə düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə rentabellik göstəriciləri müəssisənin maliyyə nəticələrinin və onun fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyinin keyfiyyət tərəflərini xarakterizə edir. Bundan başqa, rentabellik göstəriciləri müəssisənin fəaliyyətinin gəlirlilik səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir və iqtisadi proses iştirakçılarının maraqlarına qruplaşdırılır. Məhz buna görə də, rentabellik göstəriciləri bazar münasibətləri şəraitində müqayisəli iqtisadi təhlilin və müəssisənin maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin mütləq elementi kimi çıxış edir. Məlumdur ki, 65 iqtisadi təhlil prosesində rentabelliyin bir sıra göstəricilərindən istifadə olunur. Belə bir şəraitdə, rentabelliyin bu və ya digər göstəricisinə yanaşmaların müxtəlifliyi onların hesablanmasının müxtəlif variantlı sxemlərinin işlənib hazırlanmasını və seçilməsini şərtləndirir. Fikrimizcə, həmin hesablama modelləri biri-birindən rentabellik göstəricilərinin surət və məxrəcində əks etdirilən elementlərlə fərqlənə bilər.
66 Cədvəl 2.21 Rentabellik göstəricilərinin təhlili və qiymətləndirilməsi Göstəricilərin adı 2012 2013
1 2 3 1. Müəssisənin ümumi rentabelliyi 98,97
105,38 2. Müəssisənin xalis rentabelliyi 25,89 28,44
3. Xüsusi kapitalın xalis rentabelliyi 38,91
35,35 4. İstehsal fondlarının ümumi rentabelliyi 113,26 128,06
5. Satışın rentabelliyi 33,61
37,43 6. Məhsulun (iş və xidmətlərin) rentabelliyi 59,81 50,63
2.21 saylı cədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz müəssisənin istehsal və kommersiya fəaliyyətinin səmərəlilik səviyyəsini xarakterizə edən rentabellik göstəricilərinin səviyyəsi kifayət qədər yüksək olmuşdur. Belə ki, təhlil işi aparılan dövr ərzində müəssisənin ümumi rentabelliyi 6,41% artaraq 105,38% təşkil etmişdir. İstehsal fondlarının rentabellik səviyyəsi 113,26%-dən 128,06% intervalında dəyişərək 14,8% artmışdır. Məhsulun (iş və xidmətlərin) rentabelliyi 9,18% azalaraq 2006-cı ildə 50,63%-ə bərabər olmuşdur. Bundan başqa, satışın rentabellik səviyyəsi 2012-2013-cı illər ərzində 3,82% artaraq 37,43% təşkil etmişdir. Lakin, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz müəssisədə məhsulun (iş və xidmətlərinin) rentabellik səviyyəsinin azalmasını birmənalı olaraq mənfi hal kimi qiymətləndirmək metodoloji və praktiki cəhətdən düzgün deyildir. Çünki, bazar münasibətləri şəraitində qiymətin azalması ilə əlaqədar olaraq məhsulun rentabellik səviyyəsi dəyişə bilər. Məlumdur ki, istehsal fondlarının ümumi rentabelliyinin amilli təhlili metodikası və metodologiyası istehsalın kompleks intensivləşdirilməsinin və müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin bütün
keyfiyyət xarakteristikası üzrə hesablama formulasının tərkib hissələrinə ayrılmasını və modifikasiyasını nəzərdə tutur. Fikrimizcə, müasir dövrdə istehsal fondlarının rentabelliyi fondverimi, dövriyyə vəsaitlərinin dövr sürəti və balans mənfəətini məbləğindən asılı olaraq dəyişə bilər. Məhz bu mövqedən çıxış edərək istehsal fondlarının rentabellik səviyyəsinin fondverimi, dövriyyə vəsaitlərinin dövr sürəti və faiz ifadəsində balans mənfəətinin məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinə nisbətən asılılığının üç amilli təhlili modelinin nəzərdən keçirilməsi elmi baxımdan xüsusi maraq kəsb edir. Praktikada istehsal fondlarının rentabellik
67 səviyyəsinin amilli təhlili üçün aşağıdakı formada cədvəlin tərtib olunması məqsədəuyğun sayılır. 68 Cədvəl 2.22 İstehsal fondlarının rentabelliyinin amilli təhlili Göstəricilər 2012 2013
Kənarlaşma (+;-)
1 2 3 4 1. Balans mənfəəti, min manatla 10386828 33699055 +23312227 2. Məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirləri (ƏDV və aksizlər daxil edilmədən), min manat
28298770 103636933 +75338163 3. Dövriyyə vəsaitlərinin orta illik qalığı, min manat 1203674,5 4070953,5 +2867279 4. Əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri, min manatla 7966720
22243209 +14276489 5. İstehsal fondlarının rentabelliyi, faizlə 113,26
128,06 +14,80
6. Pul gəlirlərinə nisbətən faiz ifadəsində balans mənfəəti 36,70 32,52
-4,18 7. Əsas istehsal fondlarının fondvkrimi əmsalı 3,55 4,66
+1,11 8. Dövriyyə vəsaitlərinin dövretmə əmsalı 23,52 25,46
+1,94
2.22 saylı cədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini öyrəndiyimiz müəssisədə istehsal fondlarının rentabellik səviyyəsi 14,8% artaraq hesabat ilində 128,06% təşkil etmiş və nəticədə 4987460 min manat (14,8x33699055:100) məbləğində əlavə mənfəət əldə edilmişdir. Məlumdur ki, nəzəriyyə və praktikada istehsal fondlarının rentabellik səviyyəsi onun strukturunu xarakterizə edən aşağıdakı formula ilə müəyyən olunur:
buruda BP – balans mənfəətini, V rp – məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin ƏDV və aksizlər daxil edilmədən məbləğini, KO – dövriyyə vəsaitlərinin dövr sürəti əmsalını, FO – əsas fondların fondverimini, R f – istehsal fondlarının rentabellik səviyyəsini göstərir. (12) formulundan göründüyü kimi istehsal fondlarının rentabellik səviyyəsi məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin 1 manatına düşən balans mənfəətinin məbləğindən, dövriyyə vəsaitlərinin dövr sürətindən və fondverimi göstərcisinin səviyyəsindən bilavasitə asılıdır. Təcrübədə zəncirvari yerdəyişmə üsulundan istifadə etməklə yuxarıda sadalanan amillərin istehsal fondlarının 69 rentabellik səviyyəsinə təsirini hesablamaq və qiymətləndirmək mümkündür. Bu məqsədlə aşağıdakı hesablamaların aparılması məqsədəuyğundur: I.hesablama: R нф0 = БП 0 ·100 · 1 =113,26% (13) В pn0 1/KO 0 +1/ФO 0 II.hesablama: R нф0 = БП 1 ·100 · 1 =102,16% (14) В pn01 1/KO 0 +1/ФO 0 III.hesablama: R нф02 = БП 1 ·100 · 1 =101,31% (15) В pn1 1/KO 1 +1/ФO 0 IV.hesablama: R нф1 = БП 1 ·100 · 1 =128,06% (16) В pn1 1/KO 1 +1/ФO 0
Beləliklə, yuxarıda aparılan hesablamalardan istifadə etməklə istehsal fondlarının rentabellik səviyyəsinin dəyişməsinə səbəb olan müxtəlif amillərin təsirini hesablamaq və qiymətləndirmək mümkündür: 1.Məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin 1 manatına düşən balans mənfəətinin məbləğinin azalması hesabına: R pf01
– R pf0
= 102,16 – 113,26 = -11,1% (17) 2.Dövriyyə vəsaitlərinin dövr sürətinin yüksəlməsi hesabına: R pf02
– R pf01
= 103,31 – 102,16 = +1,15% (18) 3.Fondveriminin səviyyəsinin artması hesabına: R pf1
– R pf02
= 128,06 – 103,31 = +24,75% (19) Beləliklə, üç amilin birgə təsiri 14,8% (-11,1+1,15+24,75) təşkil edir və bu da 2.22 saylı cədvəlin 5-ci sətrində verilən kənarlaşma ilə üst-üstə düşür (128,06- 113,26).
70
Aparılan tədqiqat işləri göstərir ki, audit fəaliyyətinin inkişafı tarixinə nəzər saldıqda onun dərin tarixi kökləri və böyük inkişaf yoluna malik olduğunu müşahidə etmək olar. Fikrimizcə, audit xidmətinin mövcudluğu hər şeydən əvvəl mülkiyyət münasibətləri ilə bağlıdır. Lakin, elmi-texniki tərəqqinin yüksək inkişaf səviyyəsi, mürəkkəb texnoloji istehsal prosesi, resursların optimal əlaqələndirilməsi və onlardan səmərəli istifadə edilməsi auditin analitik proseduraları vasitəsilə öyrənilir və qiymətləndirilir. Hazırda auditin fəaliyyətinin müxtəlif spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onun bütün inkişaf etmiş ölkələrdə geniş struktur təşkilati forması mövcuddur. Təsərrüfat prosesinin genişlənməsi və müxtəlif əməliyyatların mürəkkəbləşməsi auditin qarşısında yeni vəzifələr qoyur. Belə ki, əvvəllər auditor yalnız təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının müstəqil mühasibat yoxlanması üsün dəvət olunurdursa müasir şəraitdə onun qarşısında daha ceniş vəzifələr və öhdəliklər durur. Auditin müstəqil fəaliyyət növü olmaqla bütün təsərrüfat subyektlərinə nüfuz edir, müəssisənin işinin səmərəli təşkili, məsrəflərin qanunauyğunluğu, mənfəətin əldə edilməsi və bölüşdürülməsi ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunması və onlaın optimal əlaqələndirilməsi, elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətlərinin tətbiqi səviyyəsi, sosial problemlərin həlli və insan kapitalının formalaşması üzrə vəziyyəti qiymətləndirir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, auditin mahiyyəti və məzmunu yalnız idarəetmə ilə qarşılıqlı əlaqədə, xüsusilə də iqtisadiyyatın idarə edilməsi prosesində daha geniş açıla bilər. Mövcud ənənəyə görə, idarəetmə funksiyası idarəetmə sisteminin iki elementi – obyektiv və subyektiv üzrə müəyyən edilir. İdarəetmə obyekti dedikdə, istehsalın elmi-texniki səviyyəsi, istehsalın əsas və xidmətedici obyektləri, məhsulun keyfiyyəti, əmək və əmək haqqı, maliyyə-kredit və digər məsələlər başa düşülür. İdarəetmənin subyekti idarəetmə işlərinin elə bir növlərə ayrılmasına əsaslanır ki, onlardan hər birinin idarəetmə prosesində funksional vəzifəsi mövcud olur. İdarəetmə funksiyasının təsnifatını ayrı-ayrı işlərin müxtəlif variantlar üzrə qruplaşması nəticəsində müxtəlif məzmun daşıya bilər. Lakin, bütün hallarda iqtisadçıların hamısı nəzarəti idarəetmənin vacib elementlərindən biri hesab edir. Aparılan tədqiqatlar
71 nəticəsində maliyyə təhlili
ilə idarəetmənin (menecmentin) ən
mühüm elementlərindən biri sayılan audit arasında qarşılıqlı əlaqələrin xarakterinin aşkara çıxarılması məqsədilə müəllif tərəfindən qarşıya qoyulmuş vəzifələr kompleksi müvəffəqiyyətlə həll edilmişdir. Fikrimizcə, təhlil materiallarını yekunlaşdıraraq konkret nəticələr çıxarmaq və müəyyən olunmuş nöqsanları aradan qaldırmaq məqsədilə aşağıdakı təkliflər paketinin işlənib hazırlanması məqsədəuyğun sayıla bilər. 1. Məlumdur ki, bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar olaraq ölkəmizdə dünya təcrübəsi ilə analoji olan, bizim üçün tamamilə yeni sayılan, mühasibat və maliyyə hesabatlarının tərtibinin düzgünlüyünə nəzarəti həyata keçirən auditor işinin yaradılması tələb olunur. Lakin, ölkə praktikası üçün yeni olan auditin mahiyyətinin tam mənimsənilməməsi iqtisadi ədəbiyyatlarda onun müxtəlif tərəflərinin formalaşmasına gətirib çıxarır. Fikrimizcə, xarici ölkə təcrübəsinin sintezi əsasında işlənib haxırlanmıq və «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda öz əksini tapmış tərif ölkə nəzəriyyəsi və təcrübəsi üçün daha məqbul hesab edilə bilər. 2. Aydındır ki, auditor dəlillərinin toplanması müxtəlif üsul və metodların köməyi ilə həyata keçirilə bilər. Fikrimizcə, təcrübədə müşahidə, sənədləşdirmə, faktiki nəzarət, təsdiqetmə, sorğu hesablamalarının dəqiqliyinin yoxlanılması və analitik proseduralar daha səmərəli metodlar sayılır. Lakin, analitik proseduraların metodikasının nəzəriyyə və praktikada az işlənməsi onun tətbiqi imkanlarını minimuma endirir. 3. Nəzəriyyə və praktikada analitik proseduralar iki aspektdən nəzərdən keçirilir. Təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyə hesabatlarının tərtibinin düzgünlüyünü sübut edən faktların toplanması bu aspekt sayılır. İkinci halda, analitik proseduralar auditin müxtəlif mərhələlərində geniş tətbiq olunan mühüm auditor proseduralarından biri kimi nəzərdən keçirilir. 4. Nəzəriyyə və praktikadan göründüyü kimi, müasir şəraitdə analitik proseduralar auditor yoxlamalırının ayrılmaz tərkib hissəsi hesab olunur. Analitik 72 proseduralardan auditor yoxlamalarının planlaşdırma, bilavasitə auditor yoxlamalarının aparılması və yekun mərhələsində istifadə oluna bilər. Planlaşdırma mərhələsində istifadə olunan analitik proseduralar kənarlaşmaları aşkar etməyə imkan verən auditor yoxlamaları ssenarisinin işlənib hazırlanması üçün vacib şərt sayılır. Bundan başqa analitik proseduralar «xarakterik» asılılığının müəyyən ediməsi, gözlənilməyən və eləcə izah edilməsi mümkün olmayan faktların aşkara çıxarılması və auditin yekun mərhələsində kompleks maliyyə təhlilinin həyata keçirilməsi məqsədilə tətbiq olunur.
1. «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 16 setyabr 1994-cü il.
73 2. «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 1 yanvar 2005-ci il. 3. «Müəssisələrin uçot siyasəti haqqında Əsasnamə», 23 yanvar 1997-ci il. 4. Адаев Ю.В. Анализ эффективности хозяйственной деятельности предприятий вусловиях рынка и аудит: Учебное пособие. – Пенза, 1995.- 276с. 5. Адамс Р. Основы аудита: Пер. с англ./ Под ред. Я.В.Соколова. – М.: Аудит, ЮНИТИ. 1995. – 398с. 6. Анализ экономики. Страна, рынок, фирма. Под ред. проф. В.Е.Рыбалкина. учебник. – М.: Междунар. Отношения, 1999.-304 с. 7. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник Л.А.Богдановская., Г.Г.Виногоров., О.Ф.Мигун и др. Под общ. ред. В.И.Стражева. -2-е изд., Стереотип. –Мн.: Выщ. шк., 1996.-363с. 8. Андреев В.Д. Практический аудит. Справочное пособие. –М.: Экономика. 1994-366с. 9. Audit (izahlı lüğət): Bakı. Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası, 1996-502s. 10. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. –М.: «Финансы и статистика», 2002-416с. 11. Гиляровская Л.Т., Стольная Н.В. Экономический анализ в аудированиии деятельности компании США //Бухгалтерский учет. 1992.№9. 12. Данилевский Ю.А. Общий аудит в вопросах и ответах. М.: Бухгалтерский учет, 1995-176с. 13. Ефимова О.В. Финансовый анализ. –М.: «Бухгалтерский учет», 2002-528с. 14. Зудилин А.П. Анализ финансового положения капиталистического предприятия и сипользованного им капитала. М.: УДН, 1982-128с. 15. Зудилин А.П. Учись читать бухгалтерскую отчетность партнера и конкурента.-М.: Изл-во Российского УДН, 1993-162с.
74 16. İsmayılov N.M. Bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin (firmanın) maliyyə nəticəlirinin təhlili. // «Maliyyə və uçot», 2001, 12, s. 15-21; 2002, 1, s. 10-14; 2002, 2, s. 22-28. 17. Səbzəliyev S.M. Mühasibat (Maliyyə) hesabatı. Dərs vəsaiti. 2003 18. Пашков Д.А. – Бухгалтерский учет и анализ за рубежом. Минск. 2002 19. Нидлз Б., Андерсон Х., Колделл Д. – Принципы бухгалтерсакого учета. Перевод с английского языка. Москва, 1997 20. Палий В.Ф. – Международные стандарты финансовой отчетности. Учебное пособие. Москва, 2010 21. Бурцов В.В. Государственный финансовый контроль. Москва, 2000 22. Мельник М.В. и др. Ревизия и контроль. Москва. 2004 23. Бухгалтерский учет и анализ в США. М.: «Истсервис». 1941, 298 с. 24. Белобородова В.А. Бухгалтерский учет с основами экономического анализаю М.: Финансы и статистика, 1998-352 с.
Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|