www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
45
45
45
45
45
45
45
45
45
Appersepsiya hər Ģeydən əvvəl insanın bilikləri ilə,
onun həyat təcrübəsi ilə, onun keçmiĢ fəaliyyəti ilə bağlı olur.
Məsələn, biz bilmədiyimiz bir dildə olan sözü qavrayarkən
onu tanımırıq, ancaq ana dilində o qədər də səlis tələffüz
edilməyən sözü eĢitdikdə onu anlayırıq.
QavrayıĢ
insanın qarĢısına qoyduğu məqsədlə,
fəaliyyətinin motivləri ilə və onun maraqları, Ģəxsiyyəti ilə də
bağlı olur. Məsələn, texnika ilə maraqlanmayan bir adam
müxtəlif konstruksiyaya malik olan maĢınlarda ancaq zahiri
fərqləri qavrayır, bir sıra digər çox sayda olan konstruksiya
fərqlərini qavraya bilmir.
Appersepsiya zamanı insanın emosiyaları, onun
yönəliĢliyi mühüm rol oynayır. Məsələn, qorxu ilə bağlı
yaranan emosiya qavrayıĢa təsir edir, hətta onu dəyiĢdirir.
«Ġlan vuran ala çatıdan qorxar» xalq məsəlində bu çox aydın
görünür. M.F.Axundovun «Hacı Qara» komediyasında belə
bir səhnə var: Hacı Qaranın Arazın o tayından keçirilən qaçaq
malını ata yükləyir, yükün də üstündə Kərəməlini əyləĢdirir,
atın da yüyənini verirlər Hacının əlinə. Hacı Qara yolda əylis
ermənilərinə rast gəlir. Hacı Qara əllərində oraq dayanan
ermənilərin quldur olduğunu söyləyir, hətta atəĢ də açır.
Biçinlərin quldur kimi qavranılmasına səbəb xəsis bir adamın
öz malını itirməsindən keçirdiyi qorxu hissi idi.
ġəxsiyyətin yönəliĢliyi də qavrayıĢa təsir edir. Gecə
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
46
46
yatarkən ana otaqda, küçədə olan səslərə heç bir reaksiya
vermədiyi halda, uĢağın yatdığı tərəfdən gələn kiçik bir səsə
dərhal oyanır. Bu qavrayıĢla Ģəxsiyyətin yönəliĢliyinin
iĢtirakı, appersepsiya hadisəsi ilə bağlıdır.
IV. 9.3. QavrayıĢın təsnifi və növləri:
QavrayıĢ bir neçə nöqteyi-nəzərdən təsnif olunur.
1. QavrayıĢ prosesində hansı analizatorun üstün rol
oynamasına görə;
2. Qavranılan obyektin, baĢqa sözlə materiyanın
mövcudluq formasına görə;
3. QarĢıda məqsədin olub-olmamasına görə.
Birinci bölgü onunla əlaqədardır ki, bəzən qavrayıĢ
prosesində hansısa bir analizator daha üstün Ģəkildə iĢtirak
edir. Nəticədə duyğularda olduğu kimi qavrayıĢın görmə,
eĢitmə, lamisə, kinestezik, iybilmə və dadbilmə kimi sadə
növləri əmələ gəlir. Belə bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, bu
növlərə təmiz halda çox az-az rast gəlmək olur. Adətən
qavrayıĢ prosesində müxtəlif duyğular birləĢir, birlikdə iĢtirak
edir və mürəkkəb qavrayıĢı yaradır. Məsələn, Ģagird mətni
oxuyarkən onun qavrayıĢında görmə, eĢitmə, kinestezik
duyğular birlikdə iĢtirak edir. Daha doğrusu qavrayıĢın bu
növlərində duyğudan fərqli olaraq bir deyil, bir neçə
analizator iĢtirak edir.
Ġkinci növ təsnifat isə, qavranılan obyektin, materiyanın
mövcudluq formasına görə aparılır. Bu baxımdan qavrayıĢın
məkan, zaman və hərəkət kimi mürəkkəb növləri mövcuddur.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
47
47
47
47
47
47
47
47
47
Məkan qavrayıĢı. Məkan materiyanın mövcudluq
formasıdır. Məkanın qavranılması dedikdə cisimlərin obyektiv
məkan xüsusiyyətlərinin və münasibətlərinin formasının,
həcminin, relyefinin, fəzada tutduğu yerin, uzaqlığının
qavranılması baĢa düĢülür.
Məkanın qavranılmasında bələdləĢmə hərəkət analizatoru
əsas rol oynayır. Onun köməyi ilə müxtəlif analizatorlar
arasında əlaqə yaranır. Məkan bələdləĢməsinin xüsusi
mexanizmlərinə analizator fəaliyyətinin hər iki yarımkürə
arasındakı sinir əlaqələrini: binokulyar görməni, binaural
eĢitməni, bimanual lamisəni, dirinik iybilməni və s.aid etmək
lazımdır. ƏĢyaların məkan xassələrinin inikasında bütün qoĢa
analizatorlar üçün xarakterik olan asimmetriya mühüm rol
oynayır.
Cisimlərin məkan xüsusiyyətlərinin beynimizdə inikası
mürəkkəb prosesdir. Məkan qavrayıĢında baĢlıca olaraq
görmə analizatoru iĢtirak edir. Lakin tədqiqat göstərmiĢdir ki,
bu mürəkkəb prosesdə təkcə görmə deyil, bununla birlikdə
lamisə, əzələ-hərəkət duyğuları, bəzi hallarda eĢitmə duyğuları
da iĢtirak edir. Bu duyğuların birgə və qarĢılıqlı fəaliyyəti,
cisimlərin məkan xüsusiyyətlərini və münasibətlərinin tam və
dəqiq qavranılmasını təmin edir. Məkanın qavranılmasında
həyat təcrübəsi də böyük əhəmiyyətə malikdir.
Cisimlərin həcminin qavranılması onların gözün torlu
qiĢasında alınan əksinin böyüklüyündən və həmin cisimlərin
müĢahidəçinin gözündən nə dərəcədə uzaqda olmasından
asılıdır. Bununla bağlı olaraq uzaqda olan cisimlərin həcminin
düzgün qavranılması iki cür mexanizmin: akkomodasiya və
konvergensiya vasitəsilə həyata keçirilir. Akkomodasiya göz
büllurunun əyriliyinin dəyiĢməsindən asılı olaraq onun iĢığı
sındırma qabiliyyətinin dəyiĢməsindən ibarətdir. Göz bülluru
qavranılan cismin yaxın və ya uzaqda olmasından asılı olaraq
Dostları ilə paylaş: |