MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV. 9.3. QavrayıĢın təsnifi və növləri
- Məkan qavrayıĢı.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
45 45
45 45
45 45
45 45
45 Appersepsiya hər Ģeydən əvvəl insanın bilikləri ilə, onun həyat təcrübəsi ilə, onun keçmiĢ fəaliyyəti ilə bağlı olur. Məsələn, biz bilmədiyimiz bir dildə olan sözü qavrayarkən onu tanımırıq, ancaq ana dilində o qədər də səlis tələffüz edilməyən sözü eĢitdikdə onu anlayırıq. QavrayıĢ insanın qarĢısına qoyduğu məqsədlə, fəaliyyətinin motivləri ilə və onun maraqları, Ģəxsiyyəti ilə də bağlı olur. Məsələn, texnika ilə maraqlanmayan bir adam müxtəlif konstruksiyaya malik olan maĢınlarda ancaq zahiri fərqləri qavrayır, bir sıra digər çox sayda olan konstruksiya fərqlərini qavraya bilmir. Appersepsiya zamanı insanın emosiyaları, onun yönəliĢliyi mühüm rol oynayır. Məsələn, qorxu ilə bağlı yaranan emosiya qavrayıĢa təsir edir, hətta onu dəyiĢdirir. «Ġlan vuran ala çatıdan qorxar» xalq məsəlində bu çox aydın görünür. M.F.Axundovun «Hacı Qara» komediyasında belə bir səhnə var: Hacı Qaranın Arazın o tayından keçirilən qaçaq malını ata yükləyir, yükün də üstündə Kərəməlini əyləĢdirir, atın da yüyənini verirlər Hacının əlinə. Hacı Qara yolda əylis ermənilərinə rast gəlir. Hacı Qara əllərində oraq dayanan ermənilərin quldur olduğunu söyləyir, hətta atəĢ də açır. Biçinlərin quldur kimi qavranılmasına səbəb xəsis bir adamın öz malını itirməsindən keçirdiyi qorxu hissi idi. ġəxsiyyətin yönəliĢliyi də qavrayıĢa təsir edir. Gecə www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
46 46 yatarkən ana otaqda, küçədə olan səslərə heç bir reaksiya vermədiyi halda, uĢağın yatdığı tərəfdən gələn kiçik bir səsə dərhal oyanır. Bu qavrayıĢla Ģəxsiyyətin yönəliĢliyinin iĢtirakı, appersepsiya hadisəsi ilə bağlıdır.
QavrayıĢ bir neçə nöqteyi-nəzərdən təsnif olunur. 1. QavrayıĢ prosesində hansı analizatorun üstün rol oynamasına görə; 2. Qavranılan obyektin, baĢqa sözlə materiyanın mövcudluq formasına görə; 3. QarĢıda məqsədin olub-olmamasına görə. Birinci bölgü onunla əlaqədardır ki, bəzən qavrayıĢ prosesində hansısa bir analizator daha üstün Ģəkildə iĢtirak edir. Nəticədə duyğularda olduğu kimi qavrayıĢın görmə, eĢitmə, lamisə, kinestezik, iybilmə və dadbilmə kimi sadə növləri əmələ gəlir. Belə bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, bu növlərə təmiz halda çox az-az rast gəlmək olur. Adətən qavrayıĢ prosesində müxtəlif duyğular birləĢir, birlikdə iĢtirak edir və mürəkkəb qavrayıĢı yaradır. Məsələn, Ģagird mətni oxuyarkən onun qavrayıĢında görmə, eĢitmə, kinestezik duyğular birlikdə iĢtirak edir. Daha doğrusu qavrayıĢın bu növlərində duyğudan fərqli olaraq bir deyil, bir neçə analizator iĢtirak edir. Ġkinci növ təsnifat isə, qavranılan obyektin, materiyanın mövcudluq formasına görə aparılır. Bu baxımdan qavrayıĢın
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
47 47
47 47
47 47
47 47
47 Məkan qavrayıĢı. Məkan materiyanın mövcudluq formasıdır. Məkanın qavranılması dedikdə cisimlərin obyektiv məkan xüsusiyyətlərinin və münasibətlərinin formasının, həcminin, relyefinin, fəzada tutduğu yerin, uzaqlığının qavranılması baĢa düĢülür. Məkanın qavranılmasında bələdləĢmə hərəkət analizatoru əsas rol oynayır. Onun köməyi ilə müxtəlif analizatorlar arasında əlaqə yaranır. Məkan bələdləĢməsinin xüsusi mexanizmlərinə analizator fəaliyyətinin hər iki yarımkürə arasındakı sinir əlaqələrini: binokulyar görməni, binaural eĢitməni, bimanual lamisəni, dirinik iybilməni və s.aid etmək lazımdır. ƏĢyaların məkan xassələrinin inikasında bütün qoĢa analizatorlar üçün xarakterik olan asimmetriya mühüm rol oynayır. Cisimlərin məkan xüsusiyyətlərinin beynimizdə inikası mürəkkəb prosesdir. Məkan qavrayıĢında baĢlıca olaraq görmə analizatoru iĢtirak edir. Lakin tədqiqat göstərmiĢdir ki, bu mürəkkəb prosesdə təkcə görmə deyil, bununla birlikdə lamisə, əzələ-hərəkət duyğuları, bəzi hallarda eĢitmə duyğuları da iĢtirak edir. Bu duyğuların birgə və qarĢılıqlı fəaliyyəti, cisimlərin məkan xüsusiyyətlərini və münasibətlərinin tam və dəqiq qavranılmasını təmin edir. Məkanın qavranılmasında həyat təcrübəsi də böyük əhəmiyyətə malikdir. Cisimlərin həcminin qavranılması onların gözün torlu qiĢasında alınan əksinin böyüklüyündən və həmin cisimlərin müĢahidəçinin gözündən nə dərəcədə uzaqda olmasından asılıdır. Bununla bağlı olaraq uzaqda olan cisimlərin həcminin düzgün qavranılması iki cür mexanizmin: akkomodasiya və konvergensiya vasitəsilə həyata keçirilir. Akkomodasiya göz büllurunun əyriliyinin dəyiĢməsindən asılı olaraq onun iĢığı sındırma qabiliyyətinin dəyiĢməsindən ibarətdir. Göz bülluru qavranılan cismin yaxın və ya uzaqda olmasından asılı olaraq Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|