www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
42
42
O, həyat fəaliyyəti prosesində lamisə və hərəkət duyğularının
görmə duyğusuna qoĢulması nəticəsində formalaĢır. Belə bir
fakta diqqət yetirək. Kliniki müĢahidələr göstərir ki, kantuziya
nəticəsində beyni zədələnmiĢ xəstədə göz almacıqlarının tam
hərəkətsizliyi əmələ gəldikdə, o ətrafda olan hər Ģeyi iĢıq seli
kimi duyur. Predmetləri qavraya bilmir. Lakin müəyyən
müalicə aldıqdan sonra göz almacıqlarının hərəkəti bərpa
olunur. Ancaq bundan sonra predmetləri qavraya bilir. Bu fakt
onu göstərir ki, cisimlərin qavranılmasında görmə duyğusu
ilə yanaĢı hərəkət duyğusunun da iĢtirakı vacibdir. QavrayıĢın
əĢyaviliyi, onun əĢyaviliyi deyilən keyfiyyəti ancaq bu zaman
meydana çıxır.
QavrayıĢın əĢyaviliyi xüsusiyyəti davranıĢın tənzim
olunmasında mühüm rol oynayır. Adətən insan əĢyaları
onların görkəminə görə deyil, təcrübədə onlardan necə istifadə
etdiyimizə, onların əsas xassəllərinə görə xarakterizə edirik.
Bu isə qavrayıĢın əĢyaviliyi xüsusiyyəti sayəsində mümkün
olur. Məsələn, biz oyuncaq tapançanı həqiqi tapançadan,
yaxud bir quĢun müqəvvasını canlı quĢdan ayıra biliriksə və
onlarla müvafiq Ģəkildə davranırıqsa, burada qavrayıĢın
əĢyaviliyi xüsusiyyəti özünü göstərir.
QavrayıĢın digər bir xüsusiyyəti isə onun tamlığıdır.
QavrayıĢ cisimlərin ayrı-ayrı xassələrini, əlamətlərini əks
etdirən duyğulardan fərqli olaraq cisimlərin tam surəti kimi
təzahür edir.
QavrayıĢın sabitliyi onun digər bir xüsusiyyətidir. Qav-
rayıĢın sabitliyi qavranılan cismin surətinin, onun dərk edilmə
Ģəraitinin dəyiĢilməsinə baxmayaraq, sabit qalmasında ifadə
olunur. Bu daha çox görmə qavrayıĢında özünü büruzə verir.
Məsələn, eyni bir karandaĢ həm 20 sm, həm də 1 metr
məsafədə böyüklük etibarı ilə eyni cür qavranılır.
Yaxud, biz qarĢımızdakı boĢqabı üstdən dairə Ģəklində,
yandan baxanda isə ellepis Ģəklində görməli idik. Lakin biz
onu hansı tərəfdən baxmağımıza baxmayaraq dairə Ģəklində
qavrayırıq. Bu qavrayıĢın sabitliyi ilə əlaqədardır.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
43
43
43
43
43
43
43
43
43
QavrayıĢın sabitliyinin həqiqi mənbəyi perseptiv
sistemin fəaliyyətindən ibarətdir. Sıx meĢə Ģəraitində yaĢayan
adamlar üzərində aparılan müĢahidələr göstərmiĢdir ki, həmin
adamlara uzaqda olan obyektləri göstərdikdə onlar bu əĢyaları
uzaqda olan əĢya kimi deyil, kiçik əĢya kimi qavramıĢlar.
QavrayıĢın sabitliyi anadangəlmə bir xüsusiyyət deyil.
Belə bir fakta diqqət yetirək. UĢaqlıqda gözləri tutulmuĢ bir
insanın görmə qabiliyyəti cərrahiyə əməliyyatı sayəsində
bərpa edilir. Əməliyyatdan sonrakı ilk vaxtlarda ona elə gəlir
ki, 10-12 metr hündürlükdə olan pəncərədən küçəyə tullansa
ona heç bir ziyan dəyməz. Bu o deməkdir ki, həmin adam
aĢağıda olan obyektləri uzaqda olan obyekt kimi yox, kiçik
obyektlər kimi qavramıĢdır. Bu qavrayıĢın sabitliyinin
pozulmasıdır. Yaxud da belə demək olar ki, perseptiv sistemin
fəaliyyət göstərməməsidir. Müalicə dövrü keçir. Perseptiv
sistem fəaliyyətə baĢlayır, qavrayıĢın sabitliyi də bərpa olunur.
QavrayıĢın
mənalılığı xüsusiyyəti də qavrayıĢı
xarakterizə edən baĢqa bir cəhətdir. QavrayıĢ zamanı yaranan
obrazlar qıcıqlandırıcıların bilavasitə təsiri nəticəsində yaransa
da, bu zaman yaranan surətlər həmiĢə müəyyən məna
əhəmiyyətinə malik olur. Ġnsanın qavrayıĢı təfəkkürlə, əĢyanın
mahiyyətini anlamaqla sıx Ģəkildə bağlı olur. ƏĢyanı Ģüurlu
surətdə qavramaq onu fikrən adlandırmaq, yəni qavranılan
əĢyanı müəyyən predmetlər qrupuna aid etmək, onu sözdə
ümumiləĢdirmək deməkdir. QavrayıĢ obyekti, hətta bizə
naməlum olarsa, biz onun məlum predmetlərə oxĢar olan
cəhətlərini axtarır, tapır, onu müəyyən cisimlər qrupuna aid
etməyə cəhd edirik. QavrayıĢ prosesində bu cür ilkin təfəkkür
elementlərinin iĢtirakı qavrayıĢın mənalılıq kimi xüsusiyyətə
malik olduğunu göstərir.
QavrayıĢın mənalılığını əyani Ģəkildə görmək üçün iki
mənalı adlanan Ģəkillərə baxmaq kifayətdir (bax, Ģəkil 12) .
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
44
44
A B
ġəkil 12. QavrayıĢın mənalılığı
ġəkil A-ya baxdıqda gah ağac, gah da insan silueti, Ģəkil
B-yə baxdıqda isə, gah vaza, gah da iki adamın profilini
gördüyümüzü söyləriksə, elə bu qavrayıĢın mənalılığı
deməkdir.
Deyilənlərdə əlavə qavrayıĢın seçiciliyi və strukturluğu
kimi xüsusiyyətləri də var.
QavrayıĢ fəal bir prosesdir, belə ki, qavrayıĢ prosesində
hərəki sinirlər fəalliyyətə gəlir. Bu zaman əllərin, gözün,
bədənin hərəkəti zəruriyyətə çevrilir.
Appersepsiya. QavrayıĢ təkcə qıcıqlandırıcılardan asılı
deyil, həm də qavrayanın özündən də asılıdır. Qavrayan
adamın Ģəxsiyyətinin xüsusiyyəti, onun qavranılan obyektə
münasibəti, tələbatları, maraqları, arzu və hissləri həmiĢə
qavrayıĢda bu və ya baĢqa Ģəkildə özünü büruzə verir.
QavrayıĢın insanın psixi həyatının məzmunundan,
Ģəxsiyyətinin xüsusiyyətlərindən asılılığına appersepsiya
deyilir. Appersepsiya hadisəsi də qavrayıĢın mühüm
xüsusiyyətlərindəndir.