Maktabgacha ta'lim jurnali
:
https://presedu.jspi.uz/index.php/presedu/index
Maktabgacha ta'lim jurnali
:
https://presedu.jspi.uz/index.php/presedu/index
NUTQ FAOLIYATINING TURLARI VA O’RNI
Xalilova Shahnoza
Ochilova Oliya
Annotatsiya
Ushbu maqolada nutq faoliyatining nafaqat pedagoglar, balki butun hayotimiz
davomida tutgan o’rni haqida bayon qilingan.Nutq madaniyatining faqatgina nutqni
egallash bilangina emas,balki undan to’g’ri foydalanish madaniyati ham asoslab
o’tilgan.Pedagog faoliyatidagi nutq madaniyatiga qo’yiladigan talablar va ularning
ahamiyati keng ko’lamda yoritib berilgan.
Kalit so’zlar:
nutqiy qobiliyat,pedagogik mahorat,faol nutq,passiv nutq,pedagogik
talablar,ahloqiy madaniyat,nutqiy taqlid
Odamlar bir-birlari bilan muloqotda kirishishi jarayonida muomalaning muhim
vositalaridan biri tilga va nutq faoliyatiga bevosita murojaat qiladilar. Nutq inson
faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir. Chunki insonni boshqa jonzotlardan
ajratib turadigaan ham nutq hisoblanadi. Nutq-tilning fikr ifodalash va almashish
jarayonlarida amal qilishi,tilning alohida iltimoiy faoliyat turi sifatidagi muayyan
yashash shakli. Nutq deganda uning og’zaki va yozma ravishda namoyon
bo’lishidagi jarayonlar,ya’ni so’zlashish jarayoni va uning natijasi tushuniladi. Nutq
faoliyati aloqa jarayonining o’zidir, nutq faoliyati tushunchasi, bir tomondan, til
vositalaridan foydalangan holda fikr almashish va shakllantirish, ikkinchi tomondan,
til tuzilmalarini idrok etish va tushunishni o’z ichiga olgan o’zaro bog’liq
harakatalardan iborat jarayonni tavsiflaydi. Nutq faoliyatining quyidagi turlari
farqlanadi: faol nutq va passiv nutq.So’zlovchining nutqi faol nutq,tinglovchining
nutqi passiv nutq hisoblanadi. Albatta,nutqning har ikkala turi ham muloqotda asosiy
o’rnini tashkil qiladi.
Shaxsni har tomonlama barkamol qilib inson darajasida tarbiyalash nihoyatda
murakkab jarayon hisoblanib,juda qadim zamonlardan buyon ushbu faoliyatga
jamiyatdagi yetuk shaxslar jalb etilgan. Bu holat kelajak avlod tarbiyasi, uning
tashkil etilishi, mazmuni nafaqat shaxs kamoloti,balki jamiyat taraqqiyotini ham
belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. Ushbu tajribalar o’qitish
shakllarda foydalaniladigan o’qitish qonuniyatlari, prinsiplarini ijodiy qo’llashda,
Maktabgacha ta'lim jurnali
:
https://presedu.jspi.uz/index.php/presedu/index
ilmiy bilishga doir g’oyalar,nazariyalar, qonuniyatlarni amaliyotga tadbiq etishda
muhim ahamiyat kasb etadi. O’qituvchi barkamol avlod ta’lim – tarbiyasi uchun
javobgar shaxs bo’lib, nafaqat ma’naviy – ahloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga
o’rnak bo’lishi, nafaqat, pedagogik mahoratini ham namoyon eta olishi yetuk
pedagog sifatida malakali kadrlarni tayyorlash ishiga o’zining munosib hissasini
qo’shishi zarur. Pedagogik mahoratga ega bo’lish,o’qituvchi uchun ta’lim-tarbiya
samaradorligini ta’minlovchi zamin bo’libgina qolmasdan, ayni vaqtda uning
jamiyatdagi obro’-e’tiborini ham oshiradi, o’quvchilarga nisbatan hurmat yuzaga
keladi. Kasbiy mahoratni oshirish yo’lida amaliy harakatlarni tashkil etish pedagogik
faoliyatda yo’l qo’yilgan yoki qo’yilayotgan xatolarga yo’l qo’ymaslik, o’quvchilar,
hamkasblar hamda ota-onalar bilan munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish
imkoniyatini yaratadi. Barcha kasblar orasida o’qituvchilik kasbi o’zgacha va muhim
ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Zero,o’qituvchi kelajak avlod ongi kamolotining
poydevori, yoshlarga ta’lim-tarbiya beruvchi insondir. Bugungi kunda u yoshlarni
g’oyaviy – siyosiy jihatdan chiniqtirib tabiat, jamiyat, ijtimoiy hayot, tafakkur
taraqqiyoti qonuniyatlarini o’rgatadi, yoshlarni mehnat faoliyatiga tayyorlab, kasb-
hunar sirlarini puxta egallashlarida ko’maklashadi va jamiyat uchun muhim bo’lgan
ijtimoiy – iqtisodiy vaziyatlarni hal etadi. Ana shu ma’suliyat o’qituvchidan o’z
kasbining mohir ustasi bo’lishini, o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatib, ularning
qiziqishi, qobiliyati, iste’dodi, e’tiqodi va amaliy ko’nikmalarni har tomonlama
rivojlanirish yo’llarini izlab topadigan kasb egasi bo’lishni talab etadi. Buning uchun
doimo o’quvchilarning kasbiy mahoratini, ko’nikma va malakalarini oshirib borish,
ularga har tomonlama g’amxo’rlik qilish, zarur shart – sharoitlar yaratish, kerakli
moddiy va ma’naviy – metodik hamda texnik yordam ko’rsatish, o’qituvchilarning
ijodiy tashabbuskorligini muntazam oshirib borishga ko’maklashishi lozim.
O’qituvchining nutqiy qoboliyati madaniy, kasbiy, pedagogic talablar asosida
shakllanib boradi. O’qituvchining nutq madaniyati birdaniga shakllanib maromiga
yetadigan jarayon emas, u pedagogik mahorat bilan, kasb faoliyati davomida,
tajribali ustozlar o’giti natijasida yillar davomida takomillashib, sayqallanib
boraveradi.O’qituvchining nutqiy qobiliyati madaniy, kasbiy, pedagogik talablar
asosida rivojlanib boradi. Uni rivojlantirish faqat o’qituvchining shijoatiga bog’liq.
Maktabgacha ta'lim jurnali
:
https://presedu.jspi.uz/index.php/presedu/index
Bu qobiliyat tufayli pedagogning nutq madaniyatiga xos bo’lgan vositalar
shakllanadi:
1.
Nutq madaniyati o’qituvchining ma’naviy – axloqiy kamoloti tarkibiy
qismidir. Zero nutq, millatimiz erishgan madaniyat darajasini ko’rsatuvchi, o’z
ona tilimizga e’tiqodni namoyish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir.
2.
Nutq madaniyati o’qituvchilarni ma’naviy va madaniy saviyasi bilan hamda
adabiy tilni mukammal bilishi bilan boshqa kasb egalaridan ma’lum ma’noda
ajratib turadi.
3.
Nutq madaniyatining pirovard maqsadi erkin fikr egasi bo’lgan barkamol
avlodni qanday kasb egasi bo’lib yetishishidan qat’iy nazar ma’naviy jihatdan
tarbiyalash.
4.
Nutq madaniyati – bu, avvalo, o’qituvchilarda nutquy ko’nikma va nutqiy
malakalarini hosil qiladi. Bu ko’nikma pedagogik faoliyatda takomillashib
boradi, maxsus mehnat va mashqlar evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan
muvaffaqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi.
5.
Nutq madaniyatiga o’zbek adabiy tilini mukammal egallash asosida erishiladi.
Buning uchun o’qituvchi adabiy til qonuniyatlarini bilishi, badiiy adabiyot
asarlarini doimiy o’qib borishi, she’rlar yod olishi va uni deklamatsiya bilan
o’qiy olishi, radio va televideniya eshittirilishlarini kuzatib borishi lozim.
6.
Nutq madaniyatini egallashning yana bir ko’rinishi nutqiy taqlid bo’lib, yosh
o’qituvchilar o’zidan yaxshiroq, chiroyliroq, ma’noli va ta’sirchan nutq
so’zlaydigan ustoz murabbiylarining nutqiy san’atiga havas bilan qarashi va
taqlid qilishi asosida o’rganishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.R.Qo’ngurov, Yo.Tojiyev, E. Begmatov. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. -
T., 34-36- bet.
2.E.Begmatov , A. Boboyeva, M. Asomiddinova, B. Umurqulov. O’zbek nutqi
madaniyati ocherklari . – T., 39-41 bet.
3.T. Qudratov . Nutq madaniyati asoslari. - T., 22- bet.
4.
www. ziyonet.uz. Bolalar adabiyoti.
Maktabgacha ta'lim jurnali
:
https://presedu.jspi.uz/index.php/presedu/index
Dostları ilə paylaş: |